Historia Brandenburgii

Na ziemi Stodoran

Tereny nad Szprewą i Hawelą, na których znajdują się Berlin i Poczdam, obecnie znane jako Brandenburgia w czasach rzymskich były zamieszkiwane przez związek plemion germańskich Swebów-Semnonów, którzy w okresie Wędrówek Ludów ruszyli na południe. Od wczesnego średniowiecza pojawia się napływowe osadnictwo słowiańskie. Brenabor (późniejszy Brandenburg), Köpenick, Mahlsdorf, Kaulsdorf, Pankow, Treptow to są centra osadnicze, które pierwotnie były słowiańskimi osadami i grodami. Duża liczba nazw miejscowych ma pochodzenie słowiańskie, m.in. Brandenburgia i Berlin.

Od X wieku zaczyna się ekspansja władców niemieckich. Słynny król niemiecki Henryk I Ptasznik dokonuje w 928 roku dwóch rzeczy ogromnej wagi: nad Łabą zakłada zamek, centrum władzy późniejszej Miśni, która aż do XV wieku jest stolicą Saksonii, oraz docierając do Haweli zdobywa ważny gród plemienia Stodoran: Brenabor. Pod naporem Niemców Stodoranie organizują opór i fortyfikują osady. Z plemienia Stodoran pochodziła księżniczka Drahomira, żona księcia czeskiego Wratysława I, przywódczyni antyniemieckiego powstania pogańskiego w Czechach i babka Dobrawy, pierwszej chrześcijańskiej żony Mieszka I. Od imienia owego Wratysława ma pochodzić nazwa Wrocławia. Mieszko I i jego syn Bolesław I Chrobry pomagają swojemu sojusznikowi, królowi niemieckiemu stłumić powstanie Słowian Połabskich w tym także Stodoran. Udaje im się, choć na ograniczonym obszarze, obronić niepodległość na prawie dwa stulecia.

Otto I Wielki król niemiecki, syn i następca Henryka I Ptasznika, zakłada w 948 dwie diecezje podlegające Moguncji: Havelberg i Brandenburg. W 966, roku Chrztu Polski, z podziału Marchii Wschodniej powstaje m.in. Marchia Północna (niem. Nordmark). Pierwszym margrabią był Dytryk, jego pierworodna córka Oda Dytrykówna została, po śmierci Dobrawy, drugą żoną Mieszka I. W 968 wówczas już będący cesarzem Otto I zakłada za zgodą papieża arcybiskupstwo w Magdeburgu i pod jego zwierzchnictwo przechodzą diecezje Havelberg i Brandenburg. Arcybiskupstwo Moguncji dostaje w zamian nowo powołane biskupstwa w Pradze (973) i Ołomuńcu (1063).

Z XII wieku znamy najważniejszego władcę Stodoran: Jaksę z Kopanicy (Köpenick). W 1120 ich sojusznikiem zostaje Bolesław III Krzywousty, ale po jego śmierci następuje podział dzielnicowy i osłabienie królestwa polskiego.

Brandenburgia Albrechta Niedźwiedzia

Król Niemiec Lothar III w 1133 zdobywa koronę cesarską i rozpoczyna zdecydowaną ekspansję na wschód. W 1134 ustanawia Albrechta Niedźwiedzia margrabią Marchii Północnej a dwa lata później Konrada Wettyna w Marchii Miśnieńskiej i Łużyckiej. Albrecht Niedzwiedź w 1138 staje na czele krucjaty połabskiej i dołączając podbite ziemie słowiańskie w 1157 tworzy Marchię Brandenburską (niem. Mark Brandenburg). Jest jedną ze znaczniejszych postaci w historii Brandenburgii. Zapoczątkował dynastię askańską, to za jego czasów od nazwy marchii nazwano ziemie nad Szprewą i Hawelą Brandenbugią. Ściąga osadników z Harzu, Nadrenii i Frankonii. W pobliże późniejszego Berlina sprowadza templariuszy (stąd nazwa Tempelhof). Ponieważ jego akcja osadnicza spowodowała germanizację Brandenburgii, stał się symbolem niemieckiego osadnictwa na Wschodzie (niem. Ostsiedlung), Hitler uczynił go patronem NSDAP. Stopniowo granica germańsko-słowiańską przesuwa się w stronę Odry.

W drugiej połowie XIII wieku Marchia Brandenburska dokonuje ekspansji na Pomorze Zachodnie i po opanowaniu obszaru Doliny Środkowej Noteci z kilkoma grodami skierowała swoje zainteresowanie w kierunku Gdańska. W 1271 na krótko go zdobyli, a w 1308 zajmują Gdańsk przy poparciu jednej z lokalnych frakcji. Kilka miesięcy później działający w przymierzu z Polakami Krzyżacy odbijają miasto i dokonują tzw. "Rzezi Gdańska". Rozpoczyna się ekspansja Zakonu na Pomorzu Gdańskim. Władysław Łokietek związany był w tym czasie wojna na Rusi Halickiej. Panujący wówczas margrabia brandenburski, Otto IV ze Strzałą prawdopodobnie został ranny podczas walk, bo po powrocie do Brandenburgii umiera. Dziesięć lat później podczas podróży umarł na febrę jego następca Waldemar Wielki (w Mieszkowicach w 1319). Formalnie tron Marchii przejmuje jego syn, 12-letni Henryk II Dziecię. Ten jednak umiera rok później i w ten sposób w 1320 założona przez Albrechta Niedźwiedzia, panująca przez półtora wieku w Brandenburgii dynastia askańska wymiera. Od tej pory na długo Brandenburgia staje się przedmiotem sporów i wojen pomiędzy dynastiami Luksemburgów i Wittelsbachów.

Hohenzollernowie (1411-1918)

W 1411 cesarz Zygmunt Luksemburczyk powierzył zarząd Marchii Brandenburskiej Fryderykowi, który wówczas był burgrabią Norymbergii. W 1415 nadaje mu lenno, a uroczysty hołd lenny Fryderyk składa na soborze w Konstancji w 1417. Odtąd tytułuje się Fryderykiem I margrabią brandenburskim. Brandenburgia była czasem określana "arcypiaskownicą Świętego Cesarstwa Rzymskiego" tak bardzo była uboga i niezagospodarowana. Posiadała jednak skarb, który liczył się w całej Rzeszy, otóż na mocy Złotej Bulli wydanej w 1356 przez cesarza Karola IV władca Brandenburgii nosił automatycznie tytuł arcykomornika Rzeszy, czyli był jednym z siedmiu elektorów wybierających cesarza. Fryderyk jest wart wspomnienia z innego powodu. Jego panowanie zaczyna dzieje brandenburskiej dynastii Hohenzollernów którzy przez 500 lat bo aż do 1918 będą bez żadnych przerw władcami Brandenburgii. Jego pierwsze zadania to zagospodarowanie nieużytków, oraz pokonanie rycerzy-rabusiów. Na wielką skalę zastosował artylerię, ówczesne zamki nie były przygotowane do obrony przed nią.

Syn Konrada I, Fryderyk Żelazny ustanawia rezydencję rodu w Berlinie.

Reformacja (od 1539)

Najważniejszym wydarzeniem w Europie w XVI wieku jest Reformacja, którą rozpoczyna wystąpienie Marcina Lutra w 1517. Panujący do 1535 Joachim I Nestor jest jednym z najbardziej gorliwych stronników katolicyzmu. Jego następca Joachim II Hektor nie chce otartego konfliktu z cesarzem Karolem V, ale prywatnie przychyla się ku stronie protestanckiej i już w 1539 przyjmuje komunię św pod dwoma postaciami. Sprzyja luteranom, a w 1555 korzystając z ustaleń pokoju w Augsburgu oficjalnie przechodzi na stronę protestancką. Od tej pory Brandenburgia jest protestancka, w większości luterańska. Jego drugą żoną była Jadwiga Jagiellonka, córka Zygmunta I Starego. Jest władcą niebywale rozrzutnym, już od 1540 wznosi wystawny, renesansowy zamek w Köpenick, a kiedy umiera tam w wieku 65 lat, w 1571 zostawia i Marchię z ogromnymi długami.

Prusy (od 1618)

Jak wszyscy wiemy książę Konrad I mazowiecki miał ogromne problemy z Prusami. Za namową św. Jadwigi Śląskiej, sprowadził w 1228 na swoje ziemie zakon krzyżacki (niem. Orden der Brüder vom Deutschen Haus Sankt Mariens in Jerusalem), który bardzo szybko utworzył własne państwo. Posługując się podstępem i przemocą szybko stał się dla Polski o wiele większym problemem niż kiedykolwiek były Prusy czy Litwa. Państwo krzyżackie było świetnie zorganizowane i dokonało ogromnej misji cywilizacyjnej. Słynęli z budowy zamków i dobrej gospodarki. Od 1280 siedzibą konwentu Zakonu jest położony nad Notecią zamek Marienburg (Malbork). Od 1309 aż do 1457 jest to stolica zakonu i siedziba Wielkiego mistrza. W tym czasie posiadali również Gdańsk, źródło ogromnego bogactwa. Wojna trzynastoletnia (1454-66) zakończona II Pokojem Toruńskim ostatecznie złamała jego potęgę. Zakon stopniowo zmienia charakter, stolica zostaje przeniesiona do Królewca. Po tym jak na początku XVI wieku wciąż dokonywał agresji, a kolejni mistrzowie zakonu odmawiali złożenia hołdu, został jeszcze raz pokonany podczas ostatniej wojny polsko-krzyżackiej 1519-1521, którą zakończył rozejm korzystny dla Polski.

Wówczas Wielkim Mistrzem był Albrecht von Hohenzollern, który choć od dzieciństwa przeznaczony do kariery duchownej Wielkim Mistrzem został nagle i przez przypadek. Ojciec Albrechta był czwartym z kolei synem Albrechta II Achillesa, elektora brandenburskiego panującego w latach 1471-86. Dostał więc jakieś ziemie we Frankonii, tytuł i musiał się tym zadowolić. Co więcej w 1515 został uwięziony przez własnego pierworodnego syna i zmuszony do abdykacji, sam więc Albrecht jako trzeci z dziesięciu synów nie mógł na nic liczyć. Należał do rodziny, ale szczytem jego ambicji było tłuściutkie arcybiskupstwo. Tak się jednak składa, że akurat wymknęło mu się z rąk więc podróżował szukając lepszych możliwości. Wtedy całkiem niespodziewanie w grudniu 1510 krzyżacy zaproponowali mu stanowisko Wielkiego Mistrza. Był to dla niego po prostu dar z niebios.

Czym to było spowodowane? Otóż dla zakonu krzyżackiego był to krytyczny okres. Od dłuższego czasu przegrywali z Polską. Coraz większe były problemy wewnętrzne, miasta się burzyły. Największym zagrożeniem była Polska, więc w 1498 na Wielkiego Mistrza wybrali księcia Fryderyka saskiego (Wettyna), który jako arystokrata ze znamienitego rodu dawał szansę na odrodzenie zakonu. Odmawiał złożenia hołdu królowi polskiemu tłumacząc, że jest księciem Rzeszy i nie może tego zrobić. Umarł niespodziewanie 14 grudnia 1510 i od razu wybór krzyżaków padł na Albrechta. Oprócz pochodzenia z książęcego rodu od zawsze zainteresowanego sprawami niemieckiego wschodu miał jeszcze jedną zaletę. Jego matką była Zofia córka Kazimierza Jagiellończyka, a zatem siostra kolejno trzech polskich królów: Jana Olbrachta, Aleksandra Jagiellończyka i Zygmunta Starego. Był więc księciem Rzeszy i siostrzeńcem polskich królów. Dwa miesiące po śmierci poprzedniego Wielkiego Mistrza 13 lutego 1511 w ciągu jednego dnia został przyjęty do zakonu i od razu wybrany Wielkim Mistrzem. Miało to miejsce w Saksonii w komendzie Zschillen.

Kontynuował politykę poprzednika. Dążył do konfliktu i osiem lat po objęciu urzędu poprowadził krzyżaków do ostatniej ich wojny z Polską, ale już bez szans na zwycięstwo. Słabość militarna zakonu i nieudolność Albrechta doprowadziły do klęski. Dwa lata po ostatniej wojnie Zakonu, w listopadzie 1523 Albrecht spotkał się z Lutrem w Wittemberdze. Rok później biskup Sambii przechodzi na konfesję luterańską tworząc pierwszą uznaną przez Lutra organizację kościelną. Dwór Wielkiego Mistrza już dawno zatracił charakter organizacji religijnej. Od marca 1525 brat Albrechta Jerzy i książę legnicko-brzeski Fryderyk pośredniczyli w rozmowach z dworem polskim i za obopólnym porozumieniem Albrecht Hohenzollern razem z braćmi zakonnymi przeszedł na luteranizm. 8 kwietnia zawarto Traktat Krakowski. 10 kwietnia 1525 Albrecht już jako książę świecki, złożył hołd. Był to upamiętniony słynnym obrazem Matejki tzw Hołd Pruski. Państwo zakonne przestało istnieć. W wyniku jego sekularyzacji powstały Prusy Książęce (niem. Herzogtum Preußen) ze stolicą w Królewcu (obecnie Kaliningrad). Sekularyzacja nie została uznana przez katolickie państwa niemieckie ani przez Cesarstwo, które ogłosiło go banitą. Albrecht nie mając żadnego poparcia w krajach niemieckich stał się wiernym sojusznikiem Polski. Już rok później ożenił się. W 1544 założył uniwersytet w Królewcu. Był protektorem polskich luteran.

Po śmierci Albrechta w 1568 tron księstwa obejmuje jego syn Albrecht Fryderyk Hohenzollern. W 1576 rodzi się jego córka Anna Hohenzollern. Dwa lata później Albrecht Fryderyk zaczyna wykazywać objawy choroby umysłowej i od tej pory aż do śmierci pozostaje pod opieką regenta. Najpierw jest nim jego stryjeczny brat, Jerzy Fryderyk von Ansbach. Zgodę na to wyraził Stefan Batory, otrzymał za to 200 tys guldenów. Stany pruskie prosiły go o wyznaczenie polskiego gubernatora w Królewcu i przejęcie zwierzchnictwa przez polskiego króla. Przeciwko oddaniu Hohenzollernom opieki nad Albrechtem Fryderykiem protestował również polski sejm i nuncjusz papieski. Z ówczesnej polskiej perspektywy jednak Prusy nie odgrywały żadnej roli, ważne były Inflanty, a Batory pilnie potrzebował pieniędzy na wojny. W 1594 Anna ma już 14 lat i zostaje wydana za brandenburskiego następcę tronu Jana Zygmunta. Jest to prawnuk Joachima II Hektora (który z kolei był prawnukiem Albrechta III Achillesa). Albrecht III Achilles jest ich wspólnym przodkiem, tyle że Annę dzieli od niego trzy pokolenia, a Jana Zygmunta pięć. Dochodzi do połączenia obu linii Hohenzollernów. Regencję w księstwie pruskim w 1603 przejmuje ojciec Jana Zygmunta elektor brandenburski Joachim Fryderyk, który umiera w 1608. Wtedy Jan Zygmunt zostaje elektorem brandenburskim, a jako mąż Anny prawnym opiekunem Albrechta Fryderyka i regentem w Prusach. Ponieważ sprawuje władzę faktyczną w księstwie pruskim w 1611 złożył hołd przed przed Zygmuntem III, miało to miejsce przed kościołem św Anny w Warszawie. W 1618 po czterdziestu latach latach choroby i izolacji Albrecht Fryderyk umiera i Jan Zygmunt prawnie przejmuje tytuł księcia Prus. Od tej pory Prusy Książęce i Elektorat Brandenburgii znajdują się w unii personalnej, we władaniu jednej linii Hohenzollernów. Tak się składa, że kiedy elektor brandenburski zostaje także księciem pruskim wybucha wojna trzydziestoletnia. Polska jest zaangażowana gdzie indziej. Zresztą Hohenzollernowie są spostrzegani jako słaba dynastia (następca Jana Zygmunta jest nieudolnym władcą) więc związek Brandenburgia-Prusy nie jest uważany za poważne zagrożenie.

Jan Zygmunt dokonuje jeszcze jednej dość istotnej dla przyszłych Prus zmiany, otóż w 1614 zmienił konfesję z ewangelicko-augsburskiej na ewangelicko-reformowaną. Od tej pory Hohenzollernowie są kalwinistami. Ponieważ większość ich poddanych to luteranie, wymusza to tolerancję religijną.

Wielki Elektor (1640-88)

XVII wiek dzieli się dla Brandenburgii na dwie zupełnie odrębne części. Pierwszą zajmuje niszcząca całe Niemcy (więc także Śląsk i Czechy) wojna trzydziestoletnia trwająca w latach 1418-48. Miasto okupowane jest przez Austriaków, a później przez Szwedów; traci połowę z 12 tysięcy mieszkańców i 1/3 zabudowy, przedmieścia spłonęły.

Natomiast lata 1640-88 to przełomowe i decydujące w historii Brandenburgii panowanie Fryderyka Wilhelma I. Nie bez powodów zyskał sobie przydomek Wielkiego Elektora, znacznie powiększa potęgę Hohenzollernów. Najbardziej znany jest nie z tego jak wydaje pieniądze, ale z tego jak je zarabia. Jest doskonałym gospodarzem i potrafi wykorzystać każdą nadarzającą się okazję. Modernizuje kraj zniszczony wojną. Wprowadza obce wpływy, głównie holenderskie i francuskie.

Władzę przejmuje w 1640, kompletnie nie przygotowany, bo ojciec trzymał go z daleka od polityki. Od ponad dwudziestu lat w całej Europie trwa niszcząca wojna. W 1644 wystawia pierwszą w dziejach Brandenburgii stałą, zawodową armię licząca 8 tys żołnierzy. Dwa lata później po tym jak niepowodzeniem zakończyły się zabiegi o związek ze Szwecją przez małżeństwo z Krystyną szwedzką, Fryderyk 7 grudnia 1646 w Hadze poślubił Louise Henriette Oranje-Nassau (1627-1667) najstarszą córkę księcia Oranii-Nassau i stadhoudera Republiki Zjednoczonych Prowincji (dziś pewnie powiedzielibyśmy o nim: król Holandii). Miał z nią sześcioro dzieci m.in. następcę: Fryderyka I. Oprócz pokaźnego posagu w wysokości 120 tys talarów Rzeszy w gotówce i biżuterii o wartości 60 tys talarów, z żoną przybył cały orszak holenderskich artystów rzemieślników, budowniczych, rolników i kupców, którzy sprowadzili nowoczesne techniki i metody produkcji na ziemie zniszczone długoletnią wojną, która właśnie dobiegała do końca. Następuje okres pokoju, rozwój i przeprojektowanie fortyfikacji, budowa pałaców, dróg i kanałów.

W 1671 pozwala osiąść Żydom wydalonym z Austrii.

Pod wpływem doświadczeń holenderskich postanowił zbudować flotę i ustanowić własne kolonie. W 1682 powstaje Brandenburgisch-Afrikanische Compagnie (BAC). Jak się później okazało było to przedsięwzięcie skazane na porażkę, flota była zbyt mała a kolonie na terenie obecnej Ghany (Groß Friedrichsburg czyli Brandenburskie Złote Wybrzeże) nie przynosiły zysku.

Swobody religijne we Francji zapewniał wówczas Edykt Nantejski z 1598. Słynny Ludwik XIV "Król Słońce" zmienia tę politykę i 22 października 1685 wydaje Edykt z Fontainebleau (fr. Édit de Fontainebleau) odwołujący postanowienia Edyktu Nantejskiego, zresztą już wcześniej naruszane. Nowe przepisy nakazywały niszczenie kościołów protestanckich, zamknięcie szkół protestanckich, nawracanie siłą na katolicyzm przy jednoczesnym zakazie ucieczki z kraju. Nawet posiadanie książek uznanych za heretyckie było zakazane. Kary były niezwykle surowe, do kary śmierci włącznie. Próby odprawiania nabożeństw na odludziu kończyły się czasem zbiorowymi egzekucjami. Pomimo zakazu, jak się ocenia, Francję opuściło kilkaset tysięcy protestantów francuskich, tzw hugenotów. Już w styczniu następnego roku Ludwik XIV z zadowoleniem stwierdził, że protestantyzm został we Francji zlikwidowany. 6 listopada, czyli zaledwie dwa tygodnie po wydaniu nietolerancyjnego Edyktu z Fontainebleau, Fryderyk Wilhelm I wydaje Edykt Poczdamski (niem. Edikt von Potsdam znany także jako Potsdamer Toleranzedikt), który jest zaproszeniem skierowanym do hugenotów. Edykt Poczdamski nie tylko zapewnia im prawo do osiedlenia się i swobodę kultu. Wszystkim którzy przyjadą Elektor oferuje zwolnienia podatkowe, dotacje oraz finansowe wsparcie dla duchownych. Z oferty Elektora skorzystało ponad 20 tysięcy francuskich protestantów. Społeczność ta wywarła ogromny wpływ na kulturę Brandenburgii i znacznie ożywiła odradzającą się po długotrwałej wojnie gospodarkę.

Fryderyk I "król w Prusach" (1688-1713)

Jego następca panujący początkowo jako elektor brandenburski Fryderyk III znany też był jako Schiefen Fritz, ponieważ upuściła go piastunka i miał uszkodzone ramię. Uczył się francuskiego (język monarchów i dyplomacji), polskiego i łaciny. W 1679 poślubił w Poczdamie heską księżniczkę Elizabeth Henriette i rok później otrzymał od ojca nieużywany renesansowy pałac myśliwski w Köpenick, który rozbudowuje w stylu barokowym. Wstąpił na tron po śmierci dwóch starszych braci i na samym początku musiał wywalczyć pełną sukcesję. Roszczenia, z którymi występowała w imieniu swoich synów ambitna druga żona jego ojca, groziły podziałem państwa.

Główną ambicją było podniesienie statusu państwa i dynastii przez otrzymanie korony królewskiej. W obrębie Rzeszy było to niemożliwe, bo za wyjątkiem Królestwa Czech, żaden władca Rzeszy nie mógł posiadać oznaczającego suwerenność tytułu królewskiego. Osiągnął to wybiegiem, za zgodą cesarza który wtedy bardzo potrzebował poparcia Fryderyka w wojnie z Francją, 18 stycznia 1701 w Królewcu ogłosił się "królem w Prusach" - dlatego przeszedł do historii jako Fryderyk I. Prusy posiadał jako lenno i znajdowały się poza obszarem Cesarstwa. Był to tytuł prywatny, który powróciłby do Polski w razie wygaśnięcia dynastii lub utraty Prus. Zgodę na tę koronację wyraził również August II Mocny elektor saksoński i od czterech lat król polski (wówczas bardzo niedoświadczony). Było to kosztowne dla finansów państwa, musiał ponadto wystawić 8 tys żołnierzy dla cesarza Leopolda I. Odtąd oficjalnie używano nazw Prusy i Prusacy w odniesieniu do całego państwa Hohenzollernów.

Chciał dorównać innym europejskim potęgom, inwestował ogromne sumy w kulturę i edukację. Jak się okazało były to wydatki ponad stan. Ponadto rozpanoszyła się korupcja. Fryderyk I pozostawił państwo z długiem 10 mln talarów Rzeszy. Jego wnuk, słynny Fryderyk II Wielki, krytykował go również za poświęcenie życia 30 tys Prusaków w wojnach prowadzonych na rzecz innych władców. Ponieważ robił to dla zysku, został przez niego określony jako "króla najemnika".

Fryderyk Wilhelm I (1713-40)

Od dziecka pogardzał blichtrem i formalnościami etykiety. Sam prowadził surowe, proste życie. Znany z gwałtowności, nawet brutalności. Chociaż sprzyjał hugenotom, nienawidził Francji. Mówił słabym niemieckim z dużą ilością wtrąceń francuskich. Pisał fonetycznie, w żadnym języku nie mówił poprawnie. Hipochondryk z obsesją na punkcie higieny. Ożenił się z Zofia Dorotą Hanowerską, z którą miał 14 dzieci.

Zgodnie z życzeniem ojca wystawił mu kosztowny pogrzeb, ale ponieważ odziedziczył kraj poważnie zadłużony, natychmiast wdrożył drakońskie oszczędności i zrezygnował z wszystkiego co nie przynosiło oczywistych korzyści. Sam koronację miał skromną. Skończyły się czasy wykwintnej sztuki i Ateny nad Szprewą stały się Spartą. Przestały istnieć teatry, zespoły muzyczne. Brandenburgię opuścili artyści i wielu naukowców. Pięciokrotnie zmniejszył koszty dworu. Sprzedał wszystko co uważał za zbędne, większość kosztowności, koni. Sprzedał kolonie w Afryce i resztę floty. Rozwiązał orkiestry, zamknięto operę, wstrzymano finansowanie Akademii. Z 24 zamków i pałaców ojca zachował sześć, resztę sprzedał lub wydzierżawił. Był jedynym pruskim władcą, który nie zbudował żadnego zamku czy pałacu.

Militarysta i pacyfista jednocześnie, nie rozpoczął żadnej wojny. Zakończył panowanie z dużym zapasem w skarbie. 85% wydatków to było wojsko, 1% dwór. W XVII wieku dominowały zawodowe armie zaciężne, Fryderyk Wilhelm chciał stworzyć armię związaną z krajem. państwową, oparta na rekrutacji. Dla szlachty wprowadzono zakaz służby w obcych armiach i jednocześnie obowiązek wojskowy w armii pruskiej. Poza elitarną grupą dobrze wykształconych technokratów, kariera junkra w państwie pruskim była niemożliwa bez odbycia służby wojskowej. Ambicje szlachty, które tyle problemów sprawiały w sąsiednich krajach, zaprzągł w potrzeby wojska, któremu służyło całe państwo. Stworzył system kantonalny, pułki otrzymały swoje okręgi, z których ściągały rekruta i zaopatrzenie. Był to początek późniejszych okręgów wojskowych (niem. Wehrkreise). Powstał nowy, zawodowy korpus oficerski składający się wyłącznie ze szlachty brandenburskiej oraz korpus podoficerski. W 1717 został powołany Korpus Królewski Prus Wschodnich w Berlinie z zadaniem kształcenia kadry oficerskiej. Wdrożono nowy program szkolenia, nowe uzbrojenie i umundurowanie. Zwiększono szybkostrzelność piechoty. Liczebność stałej armii w latach 1713-40 wzrosła dwukrotnie, z 40 do ponad 80 tys żołnierzy. Prusy stały się czwartą potęgą militarną Europy, po Francji, Holandii i Rosji, co miało ogromne znaczenie dla pozycji Prus i europejskiego koncertu mocarstw. Było to podstawą późniejszego pruskiego militaryzmu, czyli takiego systemu politycznego gdzie wszystko jest podporządkowane potrzebom armii. Nigdy jednak nie używał tej armii. Przypisuje mu się powiedzenie "pióro jest potężniejsze od miecza". Zwiększenie poboru rekruta i rygoru służby miały również tę konsekwencję, że rozpoczęły się masowe dezercje i emigracja na masową skalę młodych mężczyzn zagrożonych wcieleniem do wojska.

Szczególną i osobliwą pasją króla był Pułk Gigantów, już w 1712 kiedy był jeszcze księciem rozpoczął polowanie w całej Europie na ludzi mających wzrost powyżej 188 cm. Płacił za nich ogromne sumy, a żołnierze do niego należący otrzymywali spory żołd i kosztowne prezenty. Pułk był czterokrotnie droższy w utrzymaniu niż normalny.

W polityce wewnętrznej kontynuował działania Wielkiego Elektora. Celem była budowa monarchii absolutnej i likwidacja politycznej roli stanów - przedstawicielstw samorządowych i klasowych. Wierna władcy kasta urzędników przejmowała władzę, polityczna rola szlachty i samorządów była marginalizowana. Powstała profesjonalna służba cywilna i system szkolenia urzędników. Podyktował szczegółowy regulamin dla urzędników składający się z 35 rozdziałów i 297 paragrafów. W wyniku połączenia Generalnego Komisariatu Wojny i Generalnej Dyrekcji Finansów powstaje centralny organ Generalnego Dyrektorium.

Merkantylizm jest doktryną państwową. Wdrażana jest spójna polityka finansowa, regularny fiskalizm w miejsce okazjonalnej grabieży. Kameralistyka: zespół umiejętności służących w rządzeniu państwem od ogólnej nauki o administracji poprzez wiedzę ekonomiczną i statystyczną do najważniejszej w praktyce nauki o finansach. Zarządzanie decyzjami gabinetowymi. Ingerencja państwa w życie społeczne i gospodarcze, nadzór nad rynkiem pracy, cenami, handlem. Wsparcie rozwoju infrastruktury, rozwój handlu i rzemiosła. Manufaktury, rozwój rolnictwa i kolonizacja kraju. Osuszanie bagien. Zasiedlenie Prus Wschodnich dotkniętych w 1709 zarazą. Zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego przez gromadzenie zboża w dobrych latach i sprzedawanie w złych. Walka ze spekulacją. Policja porządkowa i urbanistyczna. Początki publicznej służby zdrowia.

1717 dekret wprowadzający kształcenie obowiązkowe dla wszystkich dzieci od 5 do 12 roku życia, do 1740 liczba szkół wiejskich wzrosła z 320 do 1480. Pod koniec panowania 1/3 gruntów rolnych i leśnych to domeny królewskie, które przynosiły 1/3 dochodów państwa. Zakaz wywozu wełny w 1718 (przez pewien okres nawet pod karą śmierci).

Tolerancja wobec różnych wyznań. Protektor odnowy religijnej luteranizmu - pietyzm rozwijający się od końca XVII (ośrodek w Halle).

W arcybiskupstwie salzburskim prześladowano protestantów, powodowało to kolejne fale emigracji, ostatecznie książę arcybiskup Leopold Anton von Firmian wypędził ich w 1731. Fryderyk Wilhelm wydał specjalny edykt zapraszający dla prześladowanych, początkowo na 10 tysięcy ludzi. Ale po tym jak szybko sprawa stała się popularna i głośna w całych Niemczech zniósł limity. Od tej pory Prusy uważano za protektora wszystkich protestantów, którym groziły represje. Do Prus przybyło ponad 20 tysięcy wygnanych ewangelików.

W polityce zagranicznej postępował ostrożnie, nie rozpoczął żadnej wojny, jedyną w której wziął udział była wojna północna - przyłączył Pomorze Szczecińskie. Bez zastrzeżeń akceptował pozycję i rolę cesarza. 1732 traktat Loewenwolda (traktat trzech czarnych orłów) mający na celu utrzymanie beznadziejnej sytuacji wewnętrznej i gospodarczej Polski. Przeciwnik wprowadzenia na tron Augusta III Sasa.

Fryderyk II Wielki (1740-86)

Jego następca, Fryderyk II Wielki jest najbardziej znanym i cenionym królem w historii Prus. Z początku uważano go za delikatnego młodzieńca, okazało się jednak wkrótce że jest najlepszym wodzem w całej Europie i bezwzględnym politykiem. Jego największym przedsięwzięciem w polityce zagranicznej była niesprowokowana i nie mająca uzasadnień politycznych inwazja na Śląsk, który wówczas od ponad dwustu lat był w posiadaniu Habsburgów. Doszło do serii trzech tzw wojen śląskich, z których najstraszliwsza była trzecia, czyli wojna siedmioletnia. Jej skutki dotyczyły całej Europy i wydrenowała skarby obu walczących stron. W krytycznym momencie wojny Prusom zagroziła likwidacja przez rozbiory. Fryderyk II był gotów na wszelkie ryzyko by zdobyć Śląsk, bo uznawał go za źródło ogromnego bogactwa, które pozwoli Prusom awansować do pierwszej ligi państw europejskich. Toteż po zwycięstwie systematycznie eksploatował Śląsk jak kolonię.

Osobiście dowodził w 16 bitwach z czego większość wygrał, choć na pierwszej, pod Małujowicami (niem. Mollwitz), z powodu braku doświadczenia uciekł, co stało się potem tematem do żartów w całej Europie. Podczas bitew zabito pod nim 6 koni. Wprowadził szereg nowości i potrafił zaskoczyć przeciwnika odpowiednio manewrując wojskiem. Udawało mu się wygrywać pomimo tego że przeciwnik miał lepszą pozycję i przewagę liczebną. Był nie tylko taktykiem na polu bitwy ale również mistrzem wojny manewrowej. Przede wszystkim zachowywał przewagę manewrową wojska, szybkim marszem i umiejętnością znalezienia się we właściwym miejscu, zapobiegał połączeniu się sojuszniczych sił przeciwnika i starał się utrzymać wojnę i jej zniszczenia poza terytorium Prus. Uważany na genialnego stratega, prawdopodobnie znał całą teorię wojskowości swoich czasów, był bardzo oczytany. W ostatniej chwili w krytycznej sytuacji wojsk pruskich zmarła caryca Elżbieta, był to tzw cud domu brandenburskiego (niem. Mirakel des Hauses Brandenburg). Koalicja antypruska rozpadła się. Podczas wojen śląskich armia pruska zyskała opinię niezwyciężonej. Fryderyk miał ogromy wpływ na teorię wojskowości swoich czasów i zyskał renomę najlepszego teoretyka i praktyka wojny.

Szybko jednak nowości wprowadzone przez Fryderyka zostały skopiowane. Jednym z jego uczniów był Napoleon, który w 1807 odwiedził jego grób i powiedział "Panowie, gdyby on żył nie byłoby mnie tutaj". Analizował jego strategię i w gabinecie miał jego figurkę. Napoleon i Fryderyk to najczęściej wzmiankowani wodzowie w "O wojnie" Clausewitza.

Rozbudował armię, na początku jego panowania liczyła 83 tys. żołnierzy, na końcu 190 tys. (z tego tylko połowa to byli Prusacy). Już w czasach jego ojca Fryderyka Wilhelma I były to doskonale wyćwiczone i wyposażone siły zbrojne. Fryderyk II nie tylko powiększył je dwukrotnie, ale też znacznie udoskonalił taktykę i zahartował armię w wielu wojnach. Koszt armii to było 85% budżetu państwa. Jej potrzeby i organizacja zrastały się ze strukturami państwowymi do tego stopnia, że jak to w 1786 ujął w często cytowanym powiedzeniu Mirabeau "Prusy nie są krajem z armią, to armia która ma państwo" (fr. "La Prusse n’est pas un pays qui a une armée, c’est une armée qui a un pays.").

Przedstawiciel absolutyzmu oświeceniowego, określał się jako pierwszy sługa państwa (niem. "ersten Diener des Staates"). Ujednolicał system prawny. Zlecił reformę sądownictwa i kodyfikację prawa (to drugie nie udało się zakończyć za jego życia). Wprowadził wiele reform unowocześniających kraj, m.in. zniesienie tortur (dekret 1740, wprowadzenie 1754; nie dotyczyło to armii), wszystkie wyroki śmierci musiały przejść przez jego biurko, akceptował ich niewiele i tylko za morderstwo. Uważał że lepiej uwolnić dwudziestu winnych niż skazać jednego niewinnego.

Prowadził intensywne kolonizowanie ziemi, jak to określał "zaludnianie Prus" (niem. Peuplierungspolitik), założył około tysiąca nowych wsi i ściągnął ponad 300 tys osadników zza granicy. Naturalną formę przyrody widział jako barbarzyńską i nieużyteczną - oświeceniowy racjonalizm powodował że zmiana ekosystemu była nie tylko przedsięwzięciem gospodarczym ale również misją cywilizacyjną. Często osuszano bagna. Od początków wojny siedmioletniej wprowadził na szeroką skalę uprawę rzepy i ziemniaka (stąd określenie Der Kartoffelkönig).

1763 przymus szkolny, powstał system szkolnictwa podstawowego, oraz system tzw szkół realnych, nastawionych na praktyczne umiejętności.

1772 po aneksji Prus Królewskich przyjął tytuł Rex Borussorum, czyli króla Prusaków: był to symbol unifikacji kraju. Był pierwszym Hohenzollernem używającym tytułu króla Prus.

Kontrola cen zboża i państwowe silosy. 1781 kawa państwowym monopolem, inwalidzi wojskowi szpiegowali obywateli, którzy usiłowali ten monopol łamać.

Ministrowi Podewils wydał rozkaz by zlikwidować cenzurę dla niepolitycznej części gazet. Była to pierwsza monarchia absolutna gdzie przynajmniej częściowo wprowadzono wolność słowa. Wszyscy obywatele Prus mogli się zwrócić do niego osobiście, a nawet prosić o audiencję.

Prowadził zorganizowane na olbrzymią skalę fałszerstwo papierów i pieniądza zagranicznego w celu finansowania wojny. Największą rolę odegrały fałszerstwa monetarne dokonywane na szkodę Rzeczypospolitej, podczas wojny i okupacji Saksonii przejął oryginalne polskie stemple mennicze i masowo bił bezwartościową monetę tzw. efraimkę, którą zalał Polskę, a zyski szły na wojnę. Formalna neutralność Rzeczypospolitej i polityka Augusta III nie zapobiegła, ani przemarszom wojsk, ani drenowaniu rynku fałszywymi pieniędzmi. Wielu pruskich żołnierzy zbiegało na teren Polski i pod pozorem szukania ich Prusacy najeżdżali przygraniczne tereny i porywali ludzi do wojska. Aktywnie przeciwdziałał próbom naprawy Rzeczypospolitej. Kiedy Polacy wprowadzili reformy 1764 i cło generalne, bezprawnie ustanowił komorę celną w Kwidzynie, z której ciągnął gigantyczne zyski. W rezultacie cło zostało cofnięte.

Był głównym inspiratorem rozbiorów i nakłaniał carycę Katarzynę II do podziału Polski. W 1769 przedstawił w Sankt Petersburgu tzw. plan hrabiego Lynara. W 1772 był głównym wnioskodawcą podpisania traktatu rozbiorowego. Prusy otrzymały Pomorze polskie - Warmię i Prusy Królewskie. Pod różnymi pretekstami zagarnął jeszcze 52 miasta i 1300 wsi, z czego Polakom do kolejnego rozbioru udało się odzyskać 20%. Na pierwszym rozbiorze zyskał 50 tys km2 i 600 tys mieszkańców. Był to najmniejszy zabór, ale najlepiej gospodarczo rozwinięty. Połączenie z Prusami Królewskim dało mu kontrolę nad ujściem Wisły.

Mówił w zasadzie tylko po francusku i uznawał wyższość kultury francuskiej, choć z powodów politycznych promował rozwój kultury niemieckiej, ale uważał, że padła ofiarą wielu wojen i wiele lat, może pokoleń minie nim doścignie resztę Europy.

Inspiracją był dla niego inny władca-filozof: Marek Aureliusz. W wyniku doświadczeń, przede wszystkim wojennych przeszedł od optymistycznego oświeceniowego poglądu wiary w rozum i możliwości człowieka po pesymistyczny pogląd oparty na pismach Wolffa i Hobbes'a - jak to napisał "Człowiek jest istotą działającą, stworzoną do działania, a najwyższym prawem etycznym jest spełnianie swych społecznych obowiązków wobec siebie i bliźnich". Pracował metodycznie od wczesnego ranka załatwiając wszystkie sprawy, po obiedzie zajmował się przyjemnościami.

Krytykował polowania jako okrutne i barbarzyńskie, zapytany czemu podczas jazdy konnej nie używa ostróg odpowiedział "dziabnij się widelcem w brzuch, zobaczysz dlaczego". Kochał swoje psy i konie i chciał być pochowany z psami. Swojej siostrze powiedział że lepiej być zbyt wrażliwym niż zbyt surowym, a ludzie którzy nie docenią lojalności zwierząt, nie będą będą dobrzy dla ludzi. Wydawał dekrety o ochronie przyrody.

Fryderyk Wilhelm II (1786-97)

Fryderyk II najprawdopodobniej był gejem i z racji kompletnego braku zainteresowania kobietami nie miał dzieci, nawet nieślubnych. Po jego śmierci tron pruski objął jego siostrzeniec, człowiek ani nie przygotowywany do sprawowania władzy, ani nią nie zainteresowany. Fryderyk II nie darzył szacunkiem ani zaufaniem, choć wiedział że jest to następca tronu. Swojego brata, czyli ojca Fryderyka Wilhelma II obwiniał za niepowodzenia podczas wojny siedmioletniej. Samego zaś Fryderyka Wilhelma nie wprowadzał w sprawy państwowe i miał raczej fatalistyczne przekonanie o jego rządach: "Życie na dworze stanie się bardzo wesołe. Mój kuzyn roztrwoni skarb, pozwoli zdemoralizować się wojsku. Pod rządami kobiet państwo upadnie".

Istotnie książę fascynował się przede wszystkim życiem dworskim, wystawnymi przyjęciami, balami i ucztami. Kopiował wzory francuskie. W przeciwieństwie do swego racjonalistycznie nastawionego i żyjącego jak asceta wuja był jednocześnie ostentacyjnie religijny i rozkochany w ucztach i licznych kochankach. Był inteligentny i oczytany. Mecenas sztuk, głównie muzyki barokowej i teatru. Skłaniał się ku spirytualizmowi, miał kontakty z różokrzyżowcami. Nie posiadał talentów dyplomatycznych. W zachowaniu znamionowała go serdeczność. Ludzie go za to kochali. Znowu nastały czasy wystawnego dworu, wg wzorów francuskich. Zadłużył państwo.

1794 jednolity kodeks prawa cywilnego tzw. Landrecht pruski (niem. Allgemeines Landrecht für die Königlich Preussischen Staaten), wynik starań jego poprzedników głównie Fryderyka II. Obowiązywał w Prusach do 1900.

Prowadził politykę kontynuacji. Był oportunistą. najpierw prowadził politykę antyhabsburską, potem po wybuchu Rewolucji Francuskiej antyfrancuską w sojuszu z Habsburgami, po przegranej wycofał się z wojny z Francją

Wziął udział w II i III rozbiorze Polski. Uznał że należy mu się odszkodowanie za udział w kampanii francuskiej, więc nakazał wojskom pod dowództwem Möllendorfa wkroczenie do Polski. Pomagał Rosji w stłumieniu insurekcji kościuszkowskiej 1794. Osobiście dowodził w bitwie pod Szczekocinami, gdzie pobił korpus Tadeusza Kościuszki. Po I Rozbiorze i wkroczeniu wojsk pruskich do Krakowa dokonał grabieży skarbca koronnego na Wawelu: 19 najcenniejszych polskich insygniów, m.in. koronę Bolesława Chrobrego. Zgodnie z jego rozkazem wszystkie przedmioty przetopiono, a złoto wykorzystano w 1811 do wybicia monet, klejnoty sprzedano.

Fryderyk Wilhelm III (1797-1840)

Z powodu długu 48 mln talarów pozostawionego przez ojca ograniczył uroczystości koronacyjne do dwóch miast: Berlina i Królewca. Wprowadził politykę oszczędności. Zmniejszył wydatki dworu. Berliński pałac był dla niego zbyt wystawny i używał go tylko do pompy państwowej, jak np hołd. Wyraźnie oddzielał życie prywatne od oficjalnego, a prosty styl życia zyskał mu sympatię narodu. Choć nie był tak muzycznie utalentowany jak poprzednicy, grał na organach i skomponował do dziś grany przez Bundeswehrę Präsentiermarsch. Zdegustowany atmosferą dworu ojca, zarówno swobodą obyczajów jak i intrygami, jako naczelne swoje zadanie widział przywrócenie standardów moralnych dynastii.

Urodził się w Poczdamie, ale większą część młodości spędził poza Berlinem, w posiadłości swojego wychowawcy, hrabiego Hansa von Blumenthala w Paretz w powiecie Havelland. W 1795 odkupił Paretz i zbudował tam swoja rezydencję. Melancholijny, pobożny i uczciwy. Nieśmiały i trzymający dystans. Charakterystyczny sposób wyrażania się z pominięciem zaimków osobowych przeszedł potem jako maniera na kadrę oficerską.

1780 powrót z Grand Tour (Włochy i Francja) i szkolenie wojskowe. 1784 porucznik, 1790 pułkownik. 1792-94 wojna z Francją.

Władca słaby i pozbawiony charyzmy, te cechy miała jego żona Luiza, która zyskała sobie przydomek "pruskiej madonny", urodziła mu dwóch następców. Brak śmiałości przełożył się na styl prowadzenia polityki. Nie był zdolnym politykiem, ale na jego czasy przypadają wielkie reformy państwa pruskiego zapoczątkowane przez otoczonego wówczas kultem Fryderyka II. Są to czasy działalności takich ministrów jak: Baron vom Stein, książę von Hardenberg, Scharnhorst, hrabia Gneisenau. Mieli wsparcie królowej Luizy. Zmarła w 1810.

Na początku panowania zdymisjonował niektórych znienawidzonych doradców króla, obciął wydatki dworu i wprowadził pewne, ograniczone reformy. Wkrótce jednak przegrana z Francją spowodowała wycofanie się z polityki.

Ministrowie chcieli wprowadzić reformy przez stworzenie prawa podobnego do kodeksu Napoleona: emancypacja, równość wobec prawa, ochrona własności i swobody religijne. Celem było powstrzymanie sił rewolucyjnych. Król natomiast zakładał, że kwitnąca gospodarka stabilizuje nastrój ludności.

Usprawniono szkolenie zawodowe na potrzeby przemysłu. 1806 założenie pierwszego pruskiego instytutu dla niewidomych.

Czasy są decydujące dla historii państwa pruskiego. Epoka napoleońska najpierw oznacza wielką klęskę i armii i państwa. Początkowo polityka neutralności, nie należał do III koalicji. Po powstaniu Związku Reńskiego wypowiedział 1806 wojnę Napoleonowi i szybko ją przegrał. W latach 1806-08 Napoleon okupuje Berlin. Z powodu zagrożenia francuskiego król w latach 1807-09 przebywał w Królewcu.

1807 traktat tylżycki: rezygnacja z ziem na zachód od Łaby, zgoda na utworzenie Księstwa Warszawskiego z pruskiego II i III rozbioru (częściowo także z I), Gdańsk stał się wolnym miastem. Zobowiązanie do kontrybucji Francji oraz finansowania francuskich wojsk okupacyjnych na swoim terenie. Prusy przystąpiły do blokady handlowej przeciwko Wielkiej Brytanii. Powrócił na żądanie Napoleona po piątej wojnie koalicyjnej. Napoleon chciał oddzielić go od cara. Do Berlina wjechał 23 grudnia uroczyście na czele wojska.

W 1813 staje na czele koalicji antyfrancuskiej. Wojna z Napoleonem to narodziny niemieckiego nacjonalizmu i dostrzegania narodowości jako podmiotu politycznego.

Reformy Prus w latach 1807-13:

• 1807 9 października tzw. Oktoberedikt Steina zniesienie zależności feudalnych i cechowych, wolność gospodarcza. Każdy mógł otworzyć sklep, zając się rzemiosłem, kupić ziemię.
• 1808 listopad powołano Ministerstwa: Sprawiedliwości, Wojny, Finansów, Spraw Zagranicznych i Spraw Wewnętrznych; likwidacja podwójnej konsultacji z królem, żeby uniknąć rywalizacji między ministrami a konsultantami. Biurokracja ograniczyła swobodę Fryderyka Wilhelma, więc Stein usiłował przekonać go, że ​​dekrety będą ważne tylko z podpisami 5 ministrów.
• 1808 19 listopada tzw porządek miejski, miasta pruskie to odrębne od państwa korporacje, sprawami lokalnymi zajmują się samorządy.
• 1809 założenie Uniwersytetu Berlińskiego (1828/49 Friedrich-Wilhelms Universitat, obecnie Uniwersytet Humboldta w Berlinie)
• 1810 królowa Luiza zmarła, król osobiście zaprojektował mauzoleum w Parku Zamkowym Charlottenburg. Schinklowi pozostała elewacja
• Od 1810 Karl Friedrich Schinkel odpowiedzialny za wszystkie pruskie budynki publiczne, ale ciągłe problemy z pieniędzmi. Do łask wróciły tanie materiały: cegła i terakota.
• 1810 Napoleon zażądał odszkodowań wojennych, król mianował Hardenberga kanclerzem 27 października 1810; gruntowna reforma finansów publicznych, dług publiczny 66 mln talarów, prawie 2 razy tyle co przed 1806. Kryzys gospodarczy. Obciążenie podatkowe równomiernie rozdzielone przez podatek konsumpcyjny. Wprowadzono wolny handel i zlikwidowano cechy.
• 1810 30 października sekularyzacja, najszybciej wykonana na Śląsku, m in likwidacja klasztorów franciszkańskich na Górze św. Anny i w Gliwicach - osłabienie polskości.
• 1810 Wilhelm von Humboldt dostaje zadanie stworzenia "dobrze wybranej kolekcji sztuki". Pomysł zebrania rozproszonych zbiorów w jednym miejscu - późniejsza Museuminsel
• 1811 Śląski Uniwersytet Friedrich-Wilhelms (Uniwersytet Wrocławski) oraz Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn.
• 1811 w Królewcu z jego rozkazu dokonano zniszczenia polskich insygniów koronacyjnych królów polskich, wykradzionych w 1795 ze skarbca na Wawelu. Później przetopienie na monety.
• 1812 11 marca z inicjatywy króla dekret emancypacyjny zrównujących wszystkich obywateli w prawach, w szczególny sposób dotyczy społeczności żydowskiej.
• 1812 Prusy zmuszone do wystawienia niewielkiego kontyngentu w kampanii moskiewskiej pod dowództwem generała Yorcka.
• Po klęsce Napoleona w Rosji Fryderyk Wilhelm zawarł sojusz z Rosją i przystąpił do koalicji antyfrancuskiej. Befreiungskriege - wojna narodowowyzwoleńcza. Armia pruska odegrała istotną rolę w bitwach w latach 1813 ("rzeź narodów" pod Lipskiem) i 1814 (pokonanie Napoleona pod Waterloo).
• 1813 9 lutego reforma, wprowadzony pobór do wojska, we wszystkich klasach społecznych. Prusy mogły dzięki temu zmobilizować 300 tys żołnierzy. Pobór wprowadzono tymczasowo na okres wojny, ale nie zniesiono go po jej skończeniu. w tym samym roku obiecał konstytucję, później się z tego wycofał (Hardenberg namawiał króla do konstytucji, na wzór Ludwika XVIII. Były jednak obawy, że koncesja władzy doprowadzi do upadku monarchii. Obietnice padały regularnie, w latach 1810, 1812, 1813, 1815, 1820 i 1821; 1815 22 maja "dekret o reprezentacji ludu, która ma powstać")
• 1813 10 marca w urodziny królowej Luisy, podczas pobytu we Wrocławiu na Zamku Królewskim ustanowił Order Żelaznego Krzyża zaprojektowany przez Karla Friedricha Schinkla, oraz wydał odezwę "Am mein volk" - 20 marca 1813 artykuł w gazecie, wezwał do obalenia obcej dominacji.

Kongres Wiedeński Prusy uzyskały znaczne terytoria, ale bez całkowitej aneksji Saksonii, o co zabiegał. Otrzymał północną część Saksonii (z miastami-twierdzami Torgau i Wittenberg), szwedzką część Pomorza (z Rugią) i Wielkie Księstwo Poznańskie. Współtwórca Świętego Przymierza.

1817 rozpoczął odgórny proces zjednoczenia kościołów ewangelickich i unifikacji liturgii, a nawet architektury. Celem była scentralizowana królewska kontrola nad kultem. Król miał być naczelnym biskupem.

1818 Pruska Ustawa Celna, brak ceł wewnętrznych, zewnętrzne niewielkie. 1819 20 sierpnia dekret o cenzurze.

W 1824 ożenił się powtórnie, morganatycznie z hrabiną Augusta von Harrach, księżniczką Liegnitz, która go przeżyła. Nie mieli dzieci.

1825 prawo o mieszanych małżeństwach (niem. Mischehen Gesetze) stanowiło, że dzieci musiały przyjąć religię ojca. Tymczasem katolicy żądali, by małżonek protestancki podpisał zgodę na wychowanie dzieci w duchu katolickim. Szczególnie odznaczyli się tu arcybiskupi Kolonii, Clemens August Droste zu Vischering oraz Poznania i Gniezna, Marcin Dunin. Zostali aresztowani. Poważny konflikt z kościołem katolickim zażegnany dopiero przez Fryderyka Wilhelma IV.

Odmówił interwencji militarnej podczas rewolucji francuskiej 1830

1834 król promował powstanie niemieckiej unii celnej - z wyłączeniem Austrii.

Nie doceniał wagi przemysłu ani kolei. Uważał, że podstawą gospodarki i polityki będzie ziemia i szlachta. Wiedza techniczna i handlowa nabiera ogromnego znaczenia, ale inwestycje są wstrzymywane. Dopiero w listopadzie 1838 uchwalono Preußisches Eisenbahngesetz (prEG), zgodnie z którą po 30 latach działania każdą spółkę kolejową ma prawo przejąć państwo.

Upamiętniony we Wrocławiu 1861 pomnikiem konnym na Rynku (w obecnym miejscu pomnika Fredry).

Fryderyk Wilhelm IV (1840-61)

Fryderyk Wilhelm III był zwolennikiem elitaryzmu, opierał się na arystokracji i nie rozumiał znaczenia przemysłu. Potęga państwa miała być oparta na szlachcie i rolnictwie. Burżuazja była marginalizowana i nie miała wpływów na dworze. Jego następca Fryderyk Wilhelm IV jest już człowiekiem z innej epoki, wprawdzie jest przeciwnikiem demokracji to jednak rozumie potrzeby gospodarki i wie, że bez rozwiniętego przemysłu i kolei Niemcy staną się zacofanym państwem. Na wielką skalę rozwija się kolej żelazna.

Najstarszy syn Fryderyka Wilhelma III i Luizy z dynastii meklemburskiej. Ze względu na małą różnicę wieku (18 miesięcy) wychowywany razem z młodszym bratem Wilhelmem, mieli tego samego wychowawcę. Jego ideą było przekazanie klasycznego wykształcenia i rozwinięcie naturalnych skłonności. Był więc pierwszym władcą pruskim, który nie był wychowany w duchu Oświecenia, a wypadki historyczne ukształtowały w nim wrogość wobec wszelkich rewolucji. Napoleona widział jako karę boską za bunt przeciwko królowi. Frankofobia: uważał, że naród francuski bunt i krnąbrność ma we krwi. Rewolucje 1789, 1830 i 1848 miały potwierdzać ten pogląd.

Czasy napoleońskie zaczynają się dla Prus od klęski pod Jeną 1806. Cała rodzina ucieka. Zdobył wojskowe doświadczenie podczas wojen z Napoleonem, które trwały do 1814.

1813 2 maja na polu bitwy w Großgörschen (Lützen), wstrząsnął nim widok tysięcy zabitych i rannych żołnierzy pruskich - przyszły król starał się uniknąć wojny jako narzędzia polityki. Nie miał talentów wojskowych. Po zwycięstwie nadzorował z upoważnienia ojca przywracanie porządku. Nasilenie cenzury i znaczne ograniczenie swobód obywatelskich. Ścisła współpraca z Austrią (Prusy połączone przez Święty Sojusz). Monarchowie mocarstw europejskich reprezentowanych w Świętym Przymierzu uważali się za ojców "chrześcijańskiej rodziny", którzy mieli pomagać sobie nawzajem w celu utrzymania pokoju i sprawiedliwości. Z nielicznymi wyjątkami takimi jak wojna krymska Święty Sojusz zapewnił pokój w Europie na 40 lat.

1818 poprosił ojca o Grand Tour do Włoch, ten jednak obawiał się że bogactwo sztuki zakłóci jego proces wychowawczy. Dopiero po 10 latach w 1828 dostał pozwolenie na 10 tygodniową wycieczkę. Tam uznał wzory rzymskie i wczesnochrześcijańską architekturę za remedium na rewolucję.

1823 ożenił się z Elżbietą Ludwiką Wittelsbach, księżniczką bawarską, zgodne małżeństwo, ale nie doczekali się potomstwa. Musiała zmienić wyznanie z katolickiego na luterańskie. Dwie ceremonie ślubne jedna w Monachium, druga w Berlinie.

W latach 50. XIX zaczął zdradzać objawy choroby psychicznej, określanej łagodnie "zmiękczeniem mózgu". 1857 udar i częściowy paraliż, zachowanie stało się tak ekscentryczne, że jego młodszy brat zaczął zastępować króla w sprawowaniu władzy. 1858 gdy Fryderyk nie wracał do zdrowia, Wilhelm został ustanowiony regentem. 1861 zmarł po kolejnym udarze..

Pierwszy pruski król wyśmiewany w karykaturze. Upolitycznienie opinii publicznej w latach 1830 i 1840 oraz krótki okres zwycięstwa liberalizmu 1848-49 i nieograniczonej swobody - nie chodziło tylko o politykę, był słabym dowódcą i jeźdźcem, nie interesował się wojskiem. Charakterystyczne cechy to łysina i krótkowzroczność.

Na jego czasy przypada Wiosna Ludów i powstanie niemieckiego Parlamentu, z którym i on jak i wszyscy jego następcy będą w ciągłym konflikcie. Wcześnie stał się konserwatystą, ale nie był despotą. Przeciwnik liberalizacji i laicyzacji. Opierał władzę na tradycji i arystokracji.

Fryderyk Wilhelm jest zarówno technokratą jak i mistykiem. Zwolennik zjednoczenia Niemiec. Wszechstronnie uzdolniony, znał się na sztuce. Interesował się tym co się dzieje w sztuce i nauce, uczęszczał na wykłady, poznał Humboldta zaraz po jego wyprawie do Ameryki Południowej w 1805. Pasjonował się architekturą i krajobrazem. Zdeklarowany zwolennik Romantyzmu, czyli nostalgii za średniowieczem.

Patron wielu artystów (m in Karl Friedrich Schinkel i Felix Mendelssohn). Do 1810 poznał Karla Friedricha Schinkla, którego również zapraszał na wieczorne przyjęcia. Schinkel miał ogromy wpływ na poglądy króla w sprawach architektury.

1815 odwiedził gotycką katedrę w Kolonii (budowa rozpoczęta 1248 i przerwana 1560), która wywarła na nim ogromne wrażenie. Uznawał gotyk za patriotyczny i narodowy, wg niego reprezentował ideę Świętego Cesarstwa Rzymskiego, jedność ideałów monarchii i chrześcijaństwa. Domagał się dalszej budowy katedry, ale dokona tego dopiero będąc na tronie. Pozostawił ponad 7 tys stron szkiców architektonicznych, przetrwały do ​​dziś. Najważniejsi architekci tej epoki to Karl Friedrich Schinkel, Friedrich August Stüler, Ludwig Persjusza i Christian Daniel Rauch, Peter Joseph Lenné i Hermann von Pückler-Muskau. Szkice przekazywał architektom, którzy wprowadzali poprawki i potem omawiali je razem. Znaczenie ideologiczne architektury. Gloryfikacja polityki. Tęsknił za światem wczesnochrześcijańskim i feudalną harmonią średniowiecza. Król był przekonany, że transcendentalne uprawnienia przekazane mu przez Boga są tytułem do władzy absolutystycznej. Koncepcja króla określona przez Boże miłosierdzie związana z pismami poety Novalisa (1798 opublikowana teoria wiary i miłości, czy król i królowa, ukształtowały myślenie króla.

Religia i polityka były dla niego nierozłączne. Uważał, że tylko chrześcijaństwo mogło odwrócić sekularyzację, materializm i modernę rewolucyjną. Choć był zagorzałym luteraninem, upodobanie do romantyzmu i kolońskiej Katedry doprowadziło do zakończenia konfliktu z kościołem katolickim. Uwolnił uwięzionego arcybiskupa Kolonii Clemensa Augusta von Droste-Vischeringa.

Wartburg Festiwal w 1817 i Festiwal Hambach w 1832 to świeckie ceremonie. Król postanowił przeciwstawić się temu tworząc alternatywne wydarzenia z wartościami monarchii i chrześcijaństwa. Katedra kolońska jest dla niego reprezentacją średniowiecznego świętego cesarstwa rzymskiego, które chciał przywrócić - Dombaufestrede 1842 4 września ceremonia zakończenia budowy katedry w Kolonii (połowa budżetu pochodzi z pruskiego skarbu). Król pojawił się tam z arcybiskupem. Był pierwszym królem pruskim, który wszedł do katolickiego kościoła. 1842 Friedrich August Stüler mianowany architektem króla.

Od 1817 jego ojciec tworzył jednolity kościół ewangelicki w Prusach. W odpowiedzi postał kościół staroluterański, który był był prześladowany (więzienia, zakaz organizacji, zakłócanie nabożeństw). 1845 23 lipca zakończył te prześladowania Korparationsrechte. Z pewnymi ograniczeniami (bez wież i dzwonów) pozwolił na budowę świątyń. Utworzył tzw Oberkirchenrat, ale próba przywrócenia pierwotnej jedności wszystkich wyznań nie powiodła się. 1845 ograniczona współpraca z kościołem anglikańskim - wspólne biskupstwo w Jerozolimie.

Władzę objął 7 czerwca 1840 i oczekiwano liberalnych reform. Amnestia 10 sierpnia uwolniła wszystkich "przestępców politycznych". Tę politykę budowania zaufania zrozumiano mylnie jako wyraz liberalnych tendencji

• 1840-1848 pozorne ustępstwa (złagodzenie cenzury, amnestię prześladowań politycznych i łagodzenie konfliktów z Kościołem katolickim.
• 1848-1849 strategia powściągliwości i odzyskanie absolutystycznej pozycji; odrzucenie cesarskiej korony i stłumienie rewolucji w Królestwie Saksonii, w Wielkim Księstwie Badenii i Palatynacie.
• 1849-1858 czas reakcji, znaczące poprawki do konstytucji, ale utrwalenie monarchii konstytucyjnej; pewne zdobycze terytorialne, port Wilhelmshaven. Przekazanie władzy regentowi.

W 1842 rozkazem królewskim zostaje wprowadzone nowe, regulaminowe nakrycie głowy dla wojska pikelhauba, która używana w wojsku aż do Wielkieej Wojny staje się symbolem Prus.

Są to czasy narodzin kapitalizmu i rosnących napięć społecznych związanych z rewolucją przemysłową. Pracownicy przemysłowi nie byli zorganizowani w związkach zawodowych. Często nieludzkie warunki pracy i życia. Polityka społeczna króla: darowizny dla burżuazyjnych prywatnych organizacji społecznych, np. w 1844 15 tys talarów dla stowarzyszenia na rzecz dobrobytu klasy robotniczej. 1845 ogólne pruskie prawo handlowe: ścisły zakaz strajków, kara więzienia do jednego roku.

1844 Bunt tkaczy śląskich, w lipcu przebywający na Śląsku król ogłosił iż odbędzie się śledztwo.

1847 3 lutego dekret o utworzeniu Landtagu decyzje finansowe. Nie był to jeszcze reprezentatywny parlament ale zgromadzenie wszystkich 617 członków ośmiu regionalnych parlamentów wojewódzkich. Podzielony na 4 kurie.

W obliczu wydarzeń Wiosny Ludów w Paryżu i Wiedniu (luty i marzec 1848) - król zwołał 18 marca 1848 Zjednoczony Landtag, obiecując nadanie konstytucji. Od początku marca 1848 w mieście nastroje rewolucyjne, które szybko przerodziły się w Rewolucję Marcową. W Berlinie wybuchły zamieszki, władzę przejęli rewolucjoniści domagający się Konstytucji i Parlamentu. Król pod naciskiem ulicy musiał przyjąć postulaty, ale kilka miesięcy później wojsko wkracza do miasta i rewolucja wygasa.

Przewodził Zgromadzeniu we Frankfurcie, bo chciał zjednoczenia Niemiec. W 1849 3 kwietnia odrzucił koronę cesarską ofiarowaną mu przez Frankfurckie Zgromadzenie Narodowe; ponieważ korona nie została mu dana przez władców innych państw niemieckich, lecz przez przedstawicieli ludu: "Nie będę podnosił korony z błota". Romantyczne wyobrażenie Cesarstwa składającego się z częściowo niezależnych monarchii. Stwierdził, że Parlament zapomniał, że żeby coś dać musi najpierw w ogóle to posiadać. Tylko odtworzone Kolegium Elektorskie mogłoby dokonać restytucji Cesarstwa. Po rewolucji 1848 wycofał się z życia publicznego otoczony niewielką grupą doradców konserwatywnych religijnie i politycznie. Uważał konstytucję za diabelskie dzieło.

Uznał, że ma misję by walczyć z rewolucją we wszystkich państwach niemieckich, stąd udział na prośbę króla Saksonii w tłumieniu powstania w Dreźnie. 9 maja 1849 Drezno pod kontrolą wojska, zginęło 700 powstańców i 250 żołnierzy.

Odbudowa zamku Schloss Stolzenfels w Nadrenii (pruskiej od 1815) oraz Zamku Hohenzollern, na ziemiach rodowych, które były pruskie od 1850. Krajobraz kulturowy Górnej Doliny Środkowego Renu. Ukończona Katedra w Kolonii.

Zagłębie Ruhry, Śląsk i Berlin wczesna industrializacja. Rozwój ograniczony protekcjonizmem małych państw. Chciał przekształcić Prusy z państwa rolniczego w państwo przemysłowe, promował rozwój przemysłu. Rozwój kolei. Król podróżował pomiędzy Berlinem a Poczdamem czasami kilka razy dziennie.

1851 Wschodnia Kolej Pruska.

Wilhelm I (1861-88)

Wilhelm Friedrich Ludwig von Preußen, drugi syn króla Fryderyka Wilhelma III Pruskiego i królowej Luizy z dynastii meklemburskiej. Nie oczekiwano, że zasiądzie na tronie. Kiedy się urodził umarł, jego pradziadek w wieku 53 lat, a jego ojciec został królem. 1858-61 regent, 1861-88 król Prus, koronacja w Królewcu, 1867-71 prezydent Związku Północnoniemieckiego, od 1871 cesarz niemiecki, współtwórca II Rzeszy Niemieckiej. Po stłumieniu powstania w Wielkim Księstwie Badenii w kwietniu 1848 przydomek "Książę kartaczy" (niem. Kartätschenprinz); "Białobrody" aluzja do cesarza Fryderyka I "Barbarossy" – "rudobrodego".

Wychowywany razem z bratem. W wieku 10 lat mianowany przez ojca oficerem (podporucznikiem) po klęsce pod Jeną i Auerstedt. Od 1814 służył w armii. Kampania antynapoleońska. Befreiungskriege - wojna szóstej koalicji. Znany z odwagi. Żelazny Krzyż za Bar-sur-Aube. Od tamtych czasów nienawidził Francji. Pod komendą Gebharda Leberechta von Blüchera walczył w bitwach pod Ligny i Waterloo. Po powrocie z Francji dowodził batalionem w Szczecinie (Stettiner Gardelandwehrbataillon). 1818 Generalmajor, 1819 inspektor VII. i VIII. Korpusu Armijnego. 1820 dowódca 1. Gardedivision 1825 dowódca III. Korpusu Armijnego. 1829 Order Orła Białego. W praktyce rzecznik interesów Armii, chciał silnej dobrze wyszkolonej i uzbrojonej armii.

Trudne lata wykształciły w nim potrzebę stabilności, poszanowanie prostoty i przekonanie konieczności posiadania niezwyciężonej armii. Po przymusowym rozstaniu z Elizą Radziwiłłówną (kuzynka i źle widziana w rodzinie) ożenił się w 1829 z księżniczką Augustą von Sachsen-Weimar, córką wielkiego księcia sasko-weimarskiego. Małżeństwo stabilne, ale bez uczucia. Ponieważ jego brat nie miał dzieci, Wilhelm był pierwszy w następstwie i miał tytuł księcia Prus (Prinz von Preußen). 1840 po śmierci ojca awans do stopnia generała piechoty. Odziedziczył po ojcu dobra złotowskie.

Wbrew swoim przekonaniom, ale z lojalności wobec brata w 1847 ustanowił pruski parlament (Vereinigter Landtag) i zajął miejsce w izbie wyższej (Herrenhaus).

Był za bezwzględnym stłumieniem powstania w Berlinie w marcu 1848 poprzez ostrzelanie miasta kartaczami i miesiąc później w Badenii. Po 1848 tak znienawidzony, że brat Fryderyk Wilhelm IV doradził mu wyjazd do Londynu. Był tam jako kupiec. W Anglii poznał czołowych polityków, m.in. Russella, Peela, księcia Alberta. Po 2 miesiącach wrócił do Prus i został wybrany deputowanym do Zgromadzenia Narodowego. Po kilku miesiącach porzucił mandat i wrócił do ulubionego Poczdamu. Brał udział w tworzeniu porewolucyjnego rządu.

1849 stłumienie powstania w księstwie Badenii (jako dowódca armii pruskiej - stąd przezwisko Kartätschenprinz), potem wojskowy gubernator Nadrenii-Westfalii. 1849 październik generał gubernator Nadrenii i Westfalii z siedzibą w Kurfürstliches Schloss w Koblencji.

Po stłumieniu rewolucji 1848 wydawał się bardziej liberalny, wiązano nawet z nim nadzieje. Władzę sprawował de facto od 1858. W polityce zagranicznej bardziej krytyczne nastawienie do Rosji niż poprzednik. Cechował go antyklerykalizm, głównie antykatolicyzm. Chciał reformy i wzmocnienia wojska. 1854 książę podniesiony do godności feldmarszałka z zarządem twierdzy w Mainz. 1858 listopad powołanie Ministerstwa "Hohenzollern - Nowa Era" z zadaniem instytucjonalnych reform. Już jako regent wbrew radzie brata złożył przysięgę na pruską konstytucję, obiecując zachować ją nienaruszoną wyznaczył liberała Karl Anton von Hohenzollern-Sigmaringen jako Minister Presidenta co zapoczątkowało tzw "nową erę" w Prusach.

Jako Fryderyk I pruski pojechał do Królewca i koronował się w Schlosskirche. Wybrał rocznicę bitwy pod Lipskiem 18 października. Była to pierwsza koronacja pruska od 1701 i jedyna koronacja niemieckiego króla w XIX (do sprawdzenia), oraz ostatnia koronacja króla Prus.

Odziedziczył konflikt pomiędzy Fryderykiem Wilhelmem a Landtagiem. W 1862 Landtag odmówił zwiększenia budżetu wojskowego niezbędnego dla opłacenia już wdrożonych reform wojskowych: powiększenie stałej armii z 150 do 200 tys i zwiększenie rocznego poboru z 40 do 63 tys. Najbardziej kontrowersyjny był plan utrzymania wydłużonej w 1856 z dwóch do trzech lat służby wojskowej. Rozważał rezygnację, ale za radą syna, Kronprinza, powołał Bismarcka by ten wymusił reformę.

1862 23 września Bismarck został mianowany kanclerzem. Najważniejszym projektem politycznym w polityce zagranicznej jest dla Bismarcka zjednoczenie Niemiec, które osiąga po serii trzech wojen: najpierw z Danią, potem z Austrią, która rywalizowała z Prusami o dominację nad państwami niemieckimi, w końcu z Francją, która z naturalnych powodów nie mogła zaakceptować zjednoczonego państwa niemieckiego na swojej wschodniej granicy.

1863 8 lutego zawarł z Rosją tzw. konwencję Alvenslebena, współdziałanie w tłumieniu powstania styczniowego.

1863 wojna wyzwoleńcza, 1865 zjednoczenie różnych prowincji z Prusami.

1866 wojna z Austrią. W wieku 69 lat osobiście dowodził wojskiem pod Sadową. Prusacy początkowo ulegali Austriakom, ale natarcie posiłków gen.-barona Helmuta von Moltkego diametralnie zmieniło przebieg bitwy. Po zwycięstwie domagał się aneksji Saksonii i odebrania Habsburgom Austrii właściwej i Czech co wykluczyłoby tę dynastię z Rzeszy i pozwoliłoby zjednoczyć wszystkie ziemie niemieckie. Bismarck nie chciał jednak osłabiać ani poniżać Habsburgów. Wolał mieć Austrię jako sojusznika Prus. Przychylał się do tego również następca tronu kronprinz Fryderyk i Wilhelm dał się w końcu przekonać.

1867 powstaje Północnoniemiecka Konfederacja, Wilhelm stał na czele Bundespräsidium, co nieformalnie czyniło go władcą Konfederacji. Celowo unikał tytułu Prezydent bo brzmiało to zbyt republikańsko. Był także konstytucyjnym Bundesfeldherr, czyli wodzem wszystkich zjednoczonych armii. Przez traktaty z południowymi państwami stał się także ich wodzem na wypadek wojny i w 1870 podczas wojny z Francją dowodził wszystkimi niemieckimi wojskami podczas bitwy pod Sedanem.

Podczas wojny z Francją południowe kraje niemieckie przyłączyły się do północnoniemieckiej konfederacji i nastąpiła zmiana nazwy na Rzeszę Niemiecką (Deutsches Reich). Prezydent (Bundespräsidium) dostał tytuł Deutscher Kaiser, przegłosowały to Reichstag i Bundesrat i Wilhelm zgodził się 18 grudnia w obecności delegacji Reichstagu. Nowa konstytucja i tytuł weszły w życie 1 stycznia 1871. Zgodnie z konstytucją kanclerz był odpowiedzialny przed królem, nie przed parlamentem.

1871 18 stycznia uznany za datę powstania Cesarstwa. Rocznica ogłoszenia się królem w Prusach 1701 przez Fryderyka I. II Rzesza, Cesarstwo czyli pierwsze w nowożytnej historii zjednoczone państwo niemieckie. 60% jego powierzchni i ludności to Królestwo Prus, a król pruski automatycznie staje się cesarzem. Berlin, stolica Prus, jest też stolicą Cesarstwa. Cesarstwo trwało do końca wielkiej Wojny w sumie 47 lat. Wilhelm nie chciał być cesarzem, bardziej szanował tytuł króla Prus. Problem czy ma być cesarzem Niemiec, czy cesarzem niemieckim.

Dwa zamachy na cesarza z 1878 Bismarck wykorzystał dla wprowadzenia w parlamencie ustaw antysocjalistycznych (nie dowiedziono związku między sprawcami a organizacjami socjaldemokratów) - 18 października 1878, później przedłużane co 2-3 lata. Zakaz spotkań, organizacji, druku itp. Mimo tych obostrzeń ruch socjaldemokratyczny stał się bardziej popularny i silniejszy, a prawo antysocjalistyczne straciło poparcie nawet wśród jego zwolenników. Było nieskuteczne. 25 stycznia 1890 Parlament odmówił ich przedłużenia. Wobec braku możliwości realizowania swojego programu 20 marca 1890 Bismarck złożył dymisję.

Po zjednoczeniu Niemiec Wilhelm I poświęcił się pracy organicznej na rzecz nowego państwa, m.in. założył i promował rozbudowę floty cesarskiej, ograniczając zainteresowanie reformami w Prusach. W polityce wewnętrznej kierował się ku ideałom umiarkowanie liberalnym, zwalniał twardogłowych ministrów z okresu wojny prusko-austriackiej.

Wielka Brytania wyniku coraz większego importu towarów z Niemiec, często ze sfałszowanymi znakami towarowymi udającymi brytyjską produkcję wprowadziła w 1878 Merchandise Marks Act - prawo wymuszające umieszczenie na niemieckich produktach wyraźnej informacji Made in Germany. Było to pierwsze tego typu oznaczenie na świecie i później stało się standardem w handlu międzynarodowym. W ciągu następnych lat niemiecki przemysł podniósł jakość produkcji tak bardzo, że Made in Germany stało się symbolem rzetelności i jakości.

Wzniesiono na jego cześć ponad 1000 pomników. Pomnik Kyffhäuser (1890–96) w Turyngii, pomnik w Porta Westfalica (1896) pomnik konny w Deutsches Eck w Koblencji (1897). Pomimo wsparcia dla Bismarcka krytykował jego co bardziej reakcyjne posunięcia, m in antykatolicyzm. Był uprzejmy, miły i bardziej otwarty na liberalne idee niż Bismarck i jego wnuk Wilhelm II.

Choć ani on ani jego żona nie byli zbyt popularni wielu ludzi uważało go za ucieleśnienie "starych Prus" z jego surowym i prostym stylem życia. Luterański członek Ewangelickiego Kościoła Państwowego (zjednoczona denominacja). Wolnomularz.

Wilhelm II (1888-1918)

Trzeci i ostatni Cesarz, ostatni król Prus. Wilhelm II zmienia kierunek polityki wytyczony przez Bismarcka co w końcu doprowadza do Wielkiej Wojny.

Urodzony w Poczdamie, wnuk cesarza Wilhelma I. Matka, Wiktoria najstarsza córką królowej angielskiej Wiktorii, więc Wilhelm II był potomkiem Welfów i linii ernestyńskiej Wettinów. Babka, cesarzowa Augusta, wnuczka cara Pawła I, siostrzenica Aleksandra I i Mikołaja I - dynastia Romanow-Holstein-Gottorp.

Wychowanie od 6 roku życia 39 letni surowy kalwinista, pedagog Georg Hinzpeter. Lubił uczyć się historii Niemiec, pasjonował się okresem panowania cesarzy: Ottona I, Henryka III i Fryderyka I Barbarossy. Księżna Wiktoria miała nienajlepszą opinię w Niemczech. Więcej czasu spędzała z młodszymi dziećmi, zwłaszcza z ukochanymi Zygmuntem i Waldemarem. Młody Wilhelm dużo czasu poświęcał nauce. W programie zajęć wycieczki i podróże zagraniczne, m in Francji i Włoch.

Fizycznie upośledzony od dziecka, niedowład Erba, lewa ręka zniekształcona - krótsza 15 cm i szczuplejsza od prawej, a dłoń przypominała dziecięcą. Usiłowano leczyć go okrutnymi zabiegami z użyciem prądu. Na wielu zdjęciach widać go w białych rękawiczkach, trzymał obie dłonie razem, lub na rękojeści miecza. Jego matka miała obsesję na punkcie tej ręki, obwiniała się i upierała się żeby był dobrym jeźdźcem, lekcje jazdy zaczęły się kiedy miał 8 lat. Matka i preceptor niewrażliwi na łzy, po każdym upadku zmuszali by ponownie wsiadł na konia. Szybko stał się doskonałym jeźdźcem.

1874 1 września w Poczdamie uroczysta konfirmacja, 3 września wyjechał razem z bratem Henrykiem do elitarnego gimnazjum w Kassel-Wilhelmshöhe (Friedrichsgymnasium). 1877 ukończył i rozpoczął służbę wojskową, udział w ćwiczeniach. 1880 (w wieku 21 lat) objął na polecenie cesarza dowództwo 1. Pułku Gwardii w Poczdamie. Jak później wspominał odnalazł tam rodzinę przyjaciół, zainteresowania wszystko to czego mu brakowało. Kiedy został oficerem z grzecznego młodzieńca zamienił się w apodyktycznego i opryskliwego oficera. Należał do ekskluzywnego Corps Borussia Bonn. Rzadko pojawiał się w innym ubraniu niż mundur.

W młodości zakochał się w kuzynce linii żeńskiej księżniczce Elżbiecie Hesse-Darmstadt. Oddaliła go, później wżeniła się w rosyjską rodzinę panującą. 1880 zaręczył się z Augustą Victorią Schleswig-Holstein, znaną jako "Dona". Ślub 27 lutego 1881, małżeństwo trwało 40 lat, do jej śmierci w 1921. W latach 1882-92 urodziła siedmioro dzieci, 6 synów i jedną córkę.

Wyrósł na człowieka pewnego siebie, zarozumiałego. Żywa inteligencja ale przyćmiona przez temperament. Poglądy coraz bardziej reakcyjne, podobne do dziadka Wilhelma I i kanclerza Ottona von Bismarcka. Filozofia polityczna rodziców wydawała mu się staromodna. Marzył o wielkości, podbojach, krwi i żelazie. Opierał się wysiłkom wychowania go w poszanowaniu brytyjskich wzorców demokracji - szczególnie ze strony matki. Zgadza się z niemieckimi nauczycielami - jego ideały to autokratyzm i wzory pruskie. Rodziców podejrzewał, że szanują bardziej Anglię.

Obie strony jego rodziny cierpiały na skutek zaburzeń umysłowych. Dołączyła do tego manipulacja Bismarcka, który chciał go użyć jako broni przeciwko jego rodzicom, wynikiem tego była anglofobia "angielski doktor zabił moją mamę, angielski doktor okaleczył mnie, co jest winą mojej mamy". Rzeczywiście Wiktoria nie dopuszczała niemieckich doktorów do najbliższej rodziny.

Potem studiował prawo i nauki polityczne w Bonn. Mieszkał w wynajętej rezydencji, otoczony adiutantami i traktowany z honorami. Po skończeniu studiów wrócił do Prus. Faworyzowany przez Bismarcka brał udział w realizowaniu polityki zagranicznej. Przyjęty do MSZ. Wiosną 1884 reprezentował cesarza w Sankt Petersburgu na uroczystościach z okazji osiągnięcia przez syna Aleksandra III carewicza Mikołaja wieku sprawnego (16 urodziny). Instrukcja Bismarcka - umacniać podpisany właśnie Sojusz Trzech Cesarzy. 1885 książę Wilhelm brał udział w spotkaniu cesarzy Niemiec i Austrii w Gastein, potem podróż dyplomatyczna do Rosji. Na carze Aleksandrze III nie zrobił zbyt dobrego wrażenia. 1886 Wilhelm I zabrał go na dwór wiedeński na spotkanie z Franciszkiem Józefem.

Typowy przedstawiciel arystokracji. Żonę ledwo tolerował. Kobiety nie były dla niego ważne. Lepiej czuł się w towarzystwie mężczyzn. Ulegał wartościom rozpowszechnionym wśród kadry oficerskiej. Jego przyjacielem książę Filip von Eulenburg - ich bliska relacja przedmiotem wielu komentarzy, także politycznych.

Po śmierci Wilhelma I 9 marca następuje 99 dni panowania jego syna Fryderyka III cierpiącego na nieuleczalnego raka krtani, 15 czerwca 1888 w wieku 29 lat wstępuje na tron, jest cesarzem Niemiec i królem Prus. Nie odbył ceremonii koronacji.

Trzydziestoletnie panowanie Wilhelma II w Cesarstwie Niemieckim (1888-1918) - epoka wilhelmińska.

Sukcesem było wydanie córki Wiktorii Luizy za księcia Brunszwiku 1913, pomogło to pogodzić się z Domem Hanowerskim po aneksji Hanoweru przez Prusy 1866. Początkowo cieszył się popularnością w UK, ale zmieniło się to pod koniec stulecia. Podczas Wielkiej Wojny stał się głównym celem propagandy Ententy i uosabiał znienawidzonego wroga.

Skory do przesady i gwałtowny robił nieprzemyślane uwagi bez konsultacji z ministrami i generałami. Wiele skandali:

• 1896 międzynarodowy skandal dyplomatyczny, depesza Krügera gratulacje dla przywódcy Burów za reakcję na Rajd Jamesona.
• 1900 tzw. mowa huńska w której zalecał niemieckim żołnierzom bezwzględność w walce z powstaniem bokserów w Chinach.
• 1904 Dogger Bank
• 1904-1907 ludobójstwo plemion Herero i Nama na terenie dzisiejszej Namibii - uznawane za "pierwsze ludobójstwo XX wieku".
• 1905-06 i 1911 kryzysy w Maroko.
• 1906 rozczarowanie na konferencji w Algeciras - niemiecka polityka kolonialna spotkała się ze sprzeciwem UK i Francji.
• 1908 niszczący jego opinię wywiad w Daily Telegraph. Pełen właściwej Hohenzollernom dezynwoltury – rozprawiał o imperialnych zakusach cesarstwa. Po tym skandalu zaczęto w Niemczech dyskusję nad ograniczeniem uprawnień cesarza w polityce zagranicznej. Zaangażowanie w sprawy międzynarodowe doprowadziło do ​​destabilizacji.

Pragnienie rządów osobistych. Nie chciał kolejnego Żelaznego Kanclerza. Bismarcka uważał za nudzącego starego ponuraka, który uniemożliwiał spotkania z ministrami bez swojej obecności. Zamiast ostrożnej i wyważonej polityce Bismarcka, wolał szybki rozwój i ekspansję by zapewnić Niemcom miejsce wśród mocarstw. Spór pomiędzy nimi dotyczył głownie polityki socjalnej, Bismarck nie chciał żadnych ustępstw, Wilhelm interesował się losem robotników, szczególnie górników którzy strajkowali w 1889. Nowy Kurs, dzięki któremu miał nadzieję mieć wpływ na Cesarstwo. W wyniku dymisji Bismarck stał się zaprzysięgłym przeciwnikiem Wilhelma II. Mit Bismarcka - z oddaleniem Żelaznego Kanclerza Wilhelm II stracił jakąkolwiek szansę na utworzenie stabilnego rządu. Nowy Kurs miał być utratą kontroli nad państwem i przez serię kryzysów doprowadzić do wojny. Po odejściu Bismarcka i na jego miejsce najpierw Leo von Caprivi, potem Hohenloe.

1890 na 178 rocznice urodzin Fryderyka II, ogłosił proklamację "Chcę być królem żebraków" (fr. "Je veux être un roi des Gueux"). Zażądał zakazów: pracy w niedzielę, pracy nocnej dla kobiet i dzieci, pracy kobiet w ostatnich miesiącach ciąży, a także wprowadzenia ograniczeń pracy dzieci poniżej 14 lat. Udało się to dopiero po dymisji Bismarcka, kiedy kanclerzem był Leo von Caprivi. 1891 1 czerwca ustawa o ochronie pracowników (niem. Arbeiterschutzgesetz) poprawiająca warunki pracy, chroniąca kobiety i dzieci. Ale socjaldemokratów traktował tak samo jak Bismarck. Choć byli pod wrażeniem reform, żądali politycznych zmian strukturalnych: zakończenia polityki kolonialnej, demilitaryzacji. Wpływy SDP stale rosły.

Ożywienie gospodarcze podczas panowania Wilhelma i postęp techniczny, panująca wówczas wiara w postęp. Realizował politykę społeczną Bismarcka uważaną wówczas za nowoczesną i postępową. Kanclerz Caprivi zamienił kraj rolniczy w eksportujący produkty przemysłowe, to wtedy "Made in Germany" stało się synonimem jakości. Niemcom pod wieloma względami udało się wyprzedzić UK. Stali się światową potęgą gospodarczą.

Promował sztuki i naukę, powszechną edukację i zabezpieczenia socjalne. Powołał Stowarzyszenie Cesarza Wilhelma dla poparcia odkryć naukowych, składali się tam bogaci prywatni donatorzy oraz państwo - wspierano zarówno nauki stosowane jak i podstawowe. Pruska Akademia Nauk musiała zaakceptować jego ingerencję w program nauczania w 1900. Popierał nowoczesne podejście i zmiany w skostniałym systemie szkolnictwa średniego.

1895 Kanał Kiloński umożliwiał szybszą komunikację pomiędzy Bałtykiem a Morzem Północnym.

Pragnienie zapewnienia Rzeszy politycznej wielkości i wprowadzenie ich w szereg potęg światowych spowodowały, że postawił na zbrojenia i kolonializm. Pompa wojskowa, liczne parady wojskowe. Presja na społeczeństwo, wojsko było istotnym i niezbędnym elementem kariery państwowej - militaryzm.

Największe międzynarodowe znaczenie miała jego decyzja o rozbudowie floty, potężna marynarka wojenna stała się jego zasadniczą ideą - spowodowało to rosnące zaniepokojenie Brytyjczyków. Po matce odziedziczył pasję do marynarki brytyjskiej. Rywalizacja z Brytyjczykami nabrała charakteru osobistego po kompromitacji z telegramem Krugera. 1889 zreorganizował dowództwo marynarki tworząc Marine-Kabinett - odpowiednik Niemieckiego Cesarskiego Gabinetu Wojskowego, zajmującego się i armią i marynarką. Do 1906 na jego czele był kapitan Gustav von Senden-Bibran. Dotychczasowa cesarska admiralicja została rozwiązana, a jej kompetencje zostały rozdzielone pomiędzy Oberkommando der Marine (dowództwo wojskowe), oraz Reichsmarineamt (zaopatrzenie, budowa i utrzymanie floty, reprezentowanie jej interesów w Reichstagu). 1897 na czele Floty Cesarskiej postawił Alfreda von Tirpitza, który stworzył "teorię ryzyka" aka Plan Tirpitza zakładający że jeżeli na Morzu Północnym Niemcy zgromadzą dostatecznie duże siły, UK będzie musiało ustąpić żądaniom w sprawie kolonii. Od 1906 Wilhelm nalegał na budowę jeszcze większych drednotów co doprowadziło do kłopotów finansowych tuż przed 1914. Wilhelm II był przeciwnikiem ograniczenia zbrojeń: w czasie konferencji haskich 1899 i 1907 delegacje Rzeszy były zajęte głównie sabotowaniem wypracowanych projektów. Przede wszystkim chciał rozbudowy floty żeby zagrozić pozycji UK.

Polityka integracyjna korzystna dla katolików. Mieli problemy związane z Kulturkampfem i problemy z uczestnictwem w życiu politycznym i wolnością praktykowania religii. Wilhelm zakończył Kulturkampf.

Zjednoczenie małoniemieckie spowodowało upolitycznienie katolików, robotników i chłopów. Powstała katolicka partia Centrum. W Prowincji Poznańskiej wybuchały niepokoje wywołane represjami wobec Polaków. 1901-02 strajk dzieci wrzesińskich relacjonowany w prasie i obserwowany z zainteresowaniem we wszystkich zaborach.

Wilhelm II przyjaźnił się z arcyksięciem Franciszkiem Ferdynandem i był wstrząśnięty zamachem w Sarajewie 28 czerwca 1914. Oferował pomoc w zniszczeniu Czarnej Ręki oraz wrogów Austrii w Serbii. Chciał pozostać w Berlinie do rozwiązania kryzysu, ale dał się namówić na rejs po Morzu Północnym i dopiero kiedy wobec Serbii zostało wystosowane austro-węgierskie ultimatum, wrócił do Berlina gdzie przeczytał serbską odpowiedź i ocenił, że nie jest to żaden powód do wojny a Wiedeń osiągnął zwycięstwo moralne. Nie wiedział, że ministrowie i generałowie przekonali 83-letniego Franciszka Józefa I do wypowiedzenia wojny. W odpowiedzi Rosja rozpoczęła generalną mobilizację w celu obrony Serbii.

Podczas słynnej mowy na otwarcie Reichstagu 4 sierpnia 1914 zapewnił: "Od dziś nie znam partii politycznych, znam tylko Niemców" (niem. "Ich kenne keine Parteien mehr, ich kenne nur noch Deutsche"). Politykę cesarza poparły wówczas wszystkie stronnictwa w Reichstagu, łącznie z krytycznie nastawionymi dotychczas do wojny socjaldemokratami i katolikami.

Wojna ujawniła brak talentów wojskowych cesarza, coraz bardziej malało jego znaczenie i jego obowiązki ograniczały się do uroczystości i oficjalnej reprezentacji. Praktycznie od 1915 Wilhelm II był pozbawiony władzy. Porażka planu Schlieffena nie spowodowała zmiany strategii. Do 1916 cesarstwo zamieniło się wojskową dyktaturę, na czele której stał feldmarszałek Paul von Hindenburg i generał Erich Ludendorff. Prowadzili samodzielną politykę bez zwracania uwagi na rząd cywilny. Odcięty i od rzeczywistości i od wpływu na to co się dzieje Wilhelm popadał na zmianę w defetyzm i rojenia o zwycięstwie. Poparcie dla niego zmalało do zera jesienią 1918 zarówno w wojsku jak i społeczeństwie niemieckim, szczególnie kiedy prezydent Woodrow Wilson stwierdził, że Kaiser jest wyłączony z porozumień pokojowych. Ucierpiał w wyniku grypy hiszpanki, ale przeżył.

Cesarz był w sztabie w Spa w Belgii kiedy wybuchło powstanie w Berlinie i innych miastach. Był kompletnie zaskoczony, szczególnie buntem ukochanej floty. Do 9 listopada rewolucja ogarnęła Berlin, do Spa dotarła wiadomość że Max von Baden ogłosił rezygnację Wilhelma z korony cesarskiej i królewskiej, a Friedrich Ebert (szef SPD ) został powołany na stanowisko kanclerza. W ten sposób książę Badenii usiłował ocalić monarchię, ale wtedy właśnie przestała istnieć i sam został zmuszony do rezygnacji, bo tylko Ebert miał jakąś kontrolę nad sytuacją. Tego dnia Philipp Scheidemann (SPD) ogłosił z Reichstagu powstanie Republiki Niemieckiej, a kilka godzin później Karl Liebknecht (Spartakusbund) proklamował Republikę Socjalistyczną. Berlin ogarnęły niepokoje polityczne.

10 listopada Wilhelm II przez Eijsden wyjechał do neutralnej Holandii i trafne okazała się przepowiednia Bismarcka "Jena nastąpiła 20 lat po śmierci Fryderyka Wielkiego, a jeżeli nadal tak będzie katastrofa nastąpi 20 lat po moim odejściu". Nie mógł się zdecydować na abdykację, ciągle miał nadzieję na zachowanie korony pruskiej (ale było to niemożliwe w warunkach konstytucji Cesarstwa, która wiązała obie korony). Wielu Niemców uznało to za dezercję z pola bitwy oraz złamanie zasady "pokonany król pruski ginie w boju na czele swych żołnierzy" i nigdy mu tego nie wybaczyło. 1918 28 listopada potwierdził specjalnym dokumentem rezygnację z obydwu tronów (tym razem również pruskiego) kończąc 400 letnie panowanie Hohenzollernów. Zwolnił żołnierzy i urzędników z przysięgi wobec niego.

W wyniku postanowień Traktatu Wersalskiego - artykuł 227, miał być postawiony przed sądem, ale rząd holenderski odmówił ekstradycji. Król Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Jerzy V nazwał go "największym kryminalistą w historii", ale oddalił propozycję premiera Davida Lloyda Georga żeby go powiesić. Również prezydent Wilson był przeciwko ekstradycji uważając, że zakłóci to porządek międzynarodowy.

Hitler choć gardził nim, chciał pochować go uroczyście w Berlinie. Uważał Wilhelma za symbol Wielkiej Wojny i Rzeszy. Ale Wilhelm wyraził życzenie nie wrócić do Niemiec o ile nie zostanie restaurowana monarchia. Obie małżonki, synowie Eitel Friedrich i Joachim oraz najstarszy wnuk Wilhelm spoczywają w Poczdamie, w tzw. Antikentempel w parku Sanssouci. Od śmierci kronprinza Wilhelma (1951) Hohenzollernowie prusko-brandenburscy są chowani na terenie ostatniego pozostałego im zamku Hohenzollern w Hechingen w Szwabii.

Powstało pojęcie wilhelminizmu, którego przykładem jest Siegesallee z 32 posągami władców Brandenburgii i kolejnymi 64 posągami innych ludzi, uznawane w Berlinie za pompatyczne.

Republika Niemiecka (1918-1933)

Następują czasy Republiki rozpoczęte przez hiperinflację i zakończone już po około 10 latach światowym kryzysem gospodarczym. Lata 1925-29 to okres spokoju i rozwoju gospodarczego.

1918 listopad Novemberrevolution, 3 listopada Kilonia, 5 rząd stracił kontrolę nad Lubeką, 6 nad Bremą, Hamburgiem i szeregiem kolejnych portów, 7 listopada Kurt Eisner proklamował Wolne Państwo Bawarię i doprowadził do detronizacji Wittelsbachów, 8 listopada Zagłębie Ruhry i upadł rząd Brunszwiku. 9 listopada Berlin Karl Liebknecht proklamuje Freie Sozialistische Republik, 9 listopada Philipp Scheidemann proklamuje Republikę Niemiecką, 11 listopada zawieszenie broni.

1919 5-15 stycznia w Berlinie trwa Powstanie Spartakusa. Krwawo stłumione, 156 ofiar, m.in. Karl Liebknecht i Róża Luksemburg zostają zamordowani.

1919 6 luty - 1920 6 czerwca, z powodu niestabilności sytuacji w Berlinie zwołane zostało Weimarskie Zgromadzenie Narodowe (niem. Weimarer Nationalversammlung), m.in 31 lipca 1919 uchwalono Konstytucję.

1919 6 kwietnia - 3 maja Bawarska Republika Rad (Bayerische Räterepublik aka Münchner Räterepublik, po bawarsku Voiksstaat Bayern)

1919 28 czerwca Traktat Wersalski (paryska konferencja pokojowa trwa od 18 stycznia 1919 do 21 stycznia 1920)

1919 16-24 sierpnia I powstanie śląskie

1920 12-17 marca Kapp-Lüttwitz Putsch

1920 13-25 sierpnia Bitwa Warszawska

1920 19-25 sierpnia II powstanie śląskie

1921 20 marca Plebiscyt śląski

1921 2 maja - 5 lipca III powstanie śląskie

1923 8-9 listopada Pucz Monachijski, Hitlerputsch, Hitler-Ludendorff-Putsch

I w tym, może nie najlepszym miejscu, zakończę tę historię, bo już od Bismarcka dochodzi do takiego ujednolicenia kraju, że ciężko jest znaleźć ważne rzeczy, które które związane są tylko z regionem (wszystkie inne należą już do historii ogólnoniemieckiej), a nie dotyczą Berlina (są w Historii Berlina doprowadzonej do współczesności).