Maria Langner "Ostatni bastion"

NSDAP

Narodowo Socjalistyczna Niemiecka Partia Robotników (niem. Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei) - partia hitlerowska. Kiedy w 1919 Hitler pierwszy raz się pojawił na zebraniu tej organizacji jako kapuś formującego się wywiadu wojskowego Reichswehry nazywała się DAP i liczyła kilkadziesiąt osób. Hitler odnalazł się tam i szybko zamienił piwiarniany klub antymarksistowski w organizację znaną w Monachium a wkrótce potem w całej Bawarii. Zażądał jednoosobowego przywództwa i zmiany nazwy, czyli dodania określenia Narodowo Socjalistyczna.

Czym w istocie była NSDAP? Najlepszą definicją byłoby - osobista partia Adolfa Hitlera. Jak to wyjaśnił jeden z działaczy “program partii zawiera się w dwóch słowach: Adolf Hitler”. Główne postulaty: to antymarksizm, rewanżyzm, militaryzm, a nade wszystko antysemityzm.

SA

Bojówki NSDAP (niem. Die Sturmabteilungen der NSDAP, czyli Oddziały Uderzeniowe). Ściśle związana z NSDAP organizacja, która jednak szybko się rozrosła (w 1934 było to 3 mln ludzi) i Hitler miał niejednokrotnie problemy z ambicjami politycznymi jej przywódców. Paradowali w brunatnych koszulach i stanowili widoczny na ulicy element presji siłowej NSDAP. Głównym zadaniem SA były bójki uliczne, grupa pałkarzy która na gwizdek wyskakiwała z ciężarówki, żeby bić przeciwników politycznych i na gwizdek uciekała.

SS

Najbardziej ogólnym i najważniejszym pojęciem jest tu SS. Rozwinięcie tej nazwy (niem. Schutzstaffel), czyli Eskadry Ochronne jest raczej przypadkowe, po prostu w pewnym momencie szukano jakiejś lepszej, dającej efektowny skrót, nazwy dla Ochrony Salowej (niem. Saal-Schutz), czyli drużyny bezpośredniej ochrony Hitlera i zakapiorów, którzy mieli zapewniać bezpieczeństwo na mityngach hitlerowskich i bić się z prowokatorami komunistycznymi.

Istniało co prawda SA, ale Hitler potrzebował formacji mniejszej liczebnie i bardziej zdyscyplinowanej; ludzi, którzy zawsze są na zawołanie, zawsze staną do walki i którzy znają siebie doskonale. Taki elitaryzm był dla SS charakterystyczny aż do końca, choć w trakcie wojny był już bardzo rozwodniony i deklaratywny. Druga zasadnicza cecha SS to był związek z Hitlerem - SS-man niezależnie od tego, w jakiej strukturze się znajdował, odpowiadał tylko przed wyższym rangą SS-manem, a w końcowej instancji tylko przed Hitlerem.

Bardzo długo powodziło się tej organizacji różnie, kilka razy była na krawędzi likwidacji i stanowiła tłamszoną przybudówkę SA. Kluczowym momentem w historii SS było objęcie dowództwa przez Heinricha Himmlera w 1929. To on stworzył takie SS, jakie znamy. Bardzo szybko objęła funkcje policyjne. Jak to wyraził Hitler: SA to nasza armia, SS to nasza policja. Początkowo była to policja wewnątrzpartyjna, pełniła rolę kontrwywiadowczą i dyscyplinującą.

SS wojskowe i cywilne

30 stycznia 1933 Hitler zostaje mianowany kanclerzem i powstaje wojskowa część SS, której zadaniem jest ochrona budynków Führera i jego otoczenia.

Pierwszą taką jednostką jest LSAH (niem. Leibstandarte SS Adolf Hitler), który jest właśnie pułkiem ochrony miejsca pobytu Hitlera. Potem przekształconym w dywizję pancerną.

We wrześniu 1934 powstają również Wojska Dyspozycyjne SS (niem. SS-Verfügungstruppe, w skrócie SS-VT) główna formacja bojowa SS.

W marcu 1936 oficjalnie powołano SS-Totenkopfverbände, czyli oddziały strażnicze w obozach koncentracyjnych. O nich w osobnym rozdziale.

Później, formalnie 1 stycznia 1940 wszystkie te formacje wojskowe zostaną przekształcone i ujednolicone jako Waffen-SS. Standaryzacja i powszechne użycie tego pojęcia datuje się od wojny z Francją. Waffen-SS miało własny system rekrutacji i szkolenia, osobne od Wehrmachtu zaplecze, ale na froncie zawsze działało pod komendą armii.

Ochotniczy (do 1944) charakter Waffen-SS pozwalał werbować do oddziałów także cudzoziemców, najpierw volksdeutschów, a potem - co nastąpiło po inwazji na sowiety - niedeklarujących niemieckiej tożsamości obywateli innych krajów, w ramach tzw. krucjaty antybolszewickiej. Przy czym początkowo było to ograniczone do krajów uznanych za germańskie, ale po Stalingradzie nie było już żadnych ograniczeń. W 1944 powstawały już jednostki mieszane i zdarzały się przypadki masowego, przymusowego wcielania do Waffen-SS.

Z powstaniem wojskowej części cała reszta, cywilne SS stanowi tzw. Allgemeine SS (pl. ogólne SS, aczkolwiek takie pojęcie polskie się nie pojawia, nie tłumaczy się tej nazwy).

Po przejęciu władzy przez hitlerowców NSDAP tworzy własne, równoległe do państwowych struktury władzy, czyli państwo w państwie. Analogicznie SS tworzy własne państwo w tym państwie NSDAP. Przynależność do SS daje liczne przywileje. Odrębne mające wyłączność na sprawy SS sądownictwo, liczne korzyści socjalne i otwarta droga kariery. W kategoriach orwellowskich możemy myśleć o SS jako o wewnętrznej Partii.

Gestapo

Od razu po przejęciu władzy hitlerowcy interesują przejęciem kontroli nad policją i obszarem eksperymentalnym w tym działaniu była prowincja Prusy, gdzie Hermann Göring był ministrem spraw wewnętrznych.

To on powołał w Prusach 29 kwietnia 1933 Geheime Staatspolizei znaną pod powszechnie znanym skrótem Gestapo (czasem, szczególnie na początku też Gestapa). Nazwę Gestapo rozwija sie jako Tajna Policja Państwowa, przy czym to słowo tajna (niem. Geheim) to jest skrót translatorski, oczywiście Geheim oznacza tajność, ale w tym kontekście ciężko to słowo faktycznie przetłumaczyć, raczej chodzi o wewnętrzną, zajmująca się sprawami niewidocznymi dla publiki, politycznymi. To tak samo jak z tytułem tzw. tajnego radcy (niem. Geheimrat).

Göring nie był SS-manem i wkrótce został skierowany na front tworzenia lotnictwa wojskowego, ale Gestapo stało się obiektem szczególnego zainteresowania SS i szybko już w 1936 zostało włączone do struktur SS, a rok później przeskalowane na całe państwo.

Obozy koncentracyjne

W 1934 z Nocą Długich Noży następuje zupełne zerwanie zależności SS od SA. SA jest pokonane, nie jest już Hitlerowi potrzebne. Natomiast SS wykazało wierność, skuteczność i przydatność w brudnej robocie. W ciągu zaledwie roku SS przejmuje i reorganizuje cały system obozów koncentracyjnych. Od 1935 w całości nadzoruje i organizuje obozy koncentracyjne a później także zagłady. Wszystkie organizacje na zewnątrz i wewnątrz tych obozów albo bezpośrednio należą do SS, albo podlegają SS.

W ten sposób SS kontroluje praktycznie wszystkie narzędzia terroru wewnątrz państwa. Jako policja i to pod wieloma postaciami poluje i wyszukuje prawdziwych, urojonych lub potencjalnych przeciwników reżimu i samodzielnie, bez instancji sądowej, innymi elementami organizacji stosuje sankcję karną - osadzenie w obozie koncentracyjnym, czyli tzw. areszt ochronny (niem. Schutzhaft).

Całym systemem obozów koncentracyjnym zarządzał Theodor Eicke, jego formalny i realny twórca. Niestety wymknął się sprawiedliwości - zginął podczas bitwy na Łuku Kurskim w 1943.

Szczególnie brutalnie ten system funkcjonuje na terenach okupowanych.

Tutaj trzeba zaznaczyć, że w przebiegu historii hitlerowskich obozów koncentracyjnych jest kilka zupełnie inaczej wyglądających okresów.

• pierwszy od kwietnia 1933 do listopada 1938 to czas kiedy obozy są narzędziem politycznego terroru, służą do zastraszania przeciwników politycznych
• po pogromie Nocy Kryształowej w listopadzie 1938 trafiają tam w ogromnej liczbie Żydzi i obozy koncentracyjne stają się jednym z etapów Holokaustu
• w latach 1939-1941 w wyniku podbojów, potrzeb produkcyjnych III Rzeszy i znacznego terroru na terenach okupowanych obozy koncentracyjne rozrastają się nieprawdopodobnie, tworząc największy niewolniczy system pracy i wyniszczenia, samych robotników przymusowych hitlerowcy mieli 6 mln
• w latach 1942-44 wewnątrz tego systemu i w najściślejszej tajemnicy istnieją oddzielne obozy zagłady, które są po prostu miejscami natychmiastowej egzekucji i ostatnim etapem Holokaustu

SS-Totenkopfverbände (SS-TV)

Oddziały Trupiej Czaszki. Nazwa podobna i mylona często z SS-VT czyli Wojskami Dyspozycyjnymi SS.

Oddziały strażnicze w obozach koncentracyjnych. Formalnie pod tą nazwą powołane 1 czerwca 1936, ale przedtem istniały pod różnymi nazwami.

Oddziały tworzone do poziomu batalionu, mające charakter paramilitarny i formowane w różny sposób. Np. od 1939 służba liczyła się jako spełnienie obowiązkowej służby wojskowej. W późniejszym okresie, podczas wojny wyglądało to w praktyce najczęściej tak, że był stały, jednokierunkowy przepływ kadry z Allgemeine SS do wojskowego, czyli Waffen-SS. Ranni żołnierze Waffen-SS także jednostek cudzoziemskich SS byli kierowani na czas rehabilitacji albo dłuższego urlopu do składu SS-TV.

Trupie Czaszki tylko i wyłącznie pilnowały linii ogrodzenia i przedpola obozów koncentracyjnych. Nie pełnili roli strażników obozowych.

Kiedy system obozów koncentracyjnych znacznie się rozrósł, włączono do pilnowania także tzw. trawnikowców, czyli szkolonych w obozie SS w Trawnikach koło Lublina (niem. SS-Ausbildungslager Trawniki) Słowian kolaborantów w służbie niemieckiej. Początkowo byli to jeńcy sowieccy, potem werbowano i szkolono także cywilów, głównie Ukraińców, a także Białorusinów. Oficjalna nazwa tej służby to SS-Wachmannschaften.

Ordnungspolizei (Orpo)

Policja Porządkowa (w skrócie Orpo, czasem pisane OrPo). Powołana w 1936 formacja podlegająca bezpośrednio Himmlerowi, aczkolwiek mimo wielu jego starań nigdy nie została włączona oficjalnie w struktury SS. Do końca wojny należała do MSW.

Orpo było pewnego rodzaju organizacją parasolową, w skład której wchodziły wszystkie formacje związane z utrzymaniem porządku, były to: Schutzpolizei (w mniejszych miejscowościach jako Gendarmerie, czyli żandarmeria), Bahnschutzpolizei (Policja Kolejowa), Feuerschutzpolizei (Policja Przeciwpożarowa, po prostu zawodowa straż pożarna), Funkschutz (Straż Radiowa, zajmująca się ochroną systemów radiowych), Luftschutzpolizei (Policja Przeciwlotnicza), Postschutz (Straż Pocztowa), Technische Nothilfe (Wsparcie Techniczne) oddziały inżynieryjno-saperskie, Verkehrspolizei (Policja Drogowa), Verwaltungspolizei (Policja Administracyjna), Wasserschutzpolizei (Policja Wodna), Werkschutzpolizei (Policja Zakładowa).

W Generalnej Guberni także: Polnische Polizei im Generalgouvernement (granatowa policja) oraz niemiecka Żandarmeria w Generalnym Gubernatorstwie. Do tego działająca w gettach Jüdischer Ordnungsdienst oraz Policje Pomocnicze: białoruska (niem. Weißruthenische Hilfspolizei) i ukraińska (niem. Ukrainische Hilfspolizei).

Niektóre oddziały Orpo były na terenach okupowanych narzędziem terroru w tym także Holokaustu, szczególnym przykładem jest tu 101 Rezerwowy Batalion Policji (niem. Reserve-Polizei-Bataillon 101), którego 500 funkcjonariuszy zamordowało ponad 80 tys. Żydów.

Himmler starał się podporządkować Orpo także nieoficjalnie, np. umieszczając SS-manów na ważnych stanowiskach. W praktyce oddziały Orpo najczęściej podlegały gauleiterom lub władzom okupacyjnym.

Schutzpolizei (Schupo)

Policja Porządkowa (w skrócie Schupo) - odziedziczona po Republice Weimarskiej służba policyjna zajmująca się drobnymi przestępstwami i naruszeniami porządku. W czasach hitlerowskich zajmowała się wszystkim co nie wymagało angażowania policji kryminalnej ani Gestapo. W pewnych aspektach i w cywilizowanych krajach odpowiednik straży miejskiej.

Hitlerowska Schupo powstała w 1936 i została włączona w struktury Ordnungspolizei.

Sicherheitspolizei (Sipo)

17 czerwca 1936 Heinrich Himmler został mianowany szefem policji (oficjalny tytuł: Reichsführer SS und Chef der deutschen Polizei) i jednocześnie w ten sposób został zastępcą szefa pruskiego Gestapo.

Jako szef wszystkich rodzajów policji w tym samym roku zarządził połączenie pruskiej policji kryminalnej (niem. Preußischen Landeskriminalpolizeiamt, w skrócie LKPA) i Gestapo w Policję Bezpieczeństwa (niem. Sicherheitspolizei, w skrócie Sipo). Używano także nazwy Kriminal- und Geheime Staatspolizei.

16 lipca 1937 organizacja ta zostaje rozszerzona na cały kraj - Landeskriminalpolizeiamt zostaje przekształcony w Reichskriminalpolizeiamt (RPKA).

W 1939 Sipo zostaje przekształcona w bardziej ogólną RSHA, aczkolwiek pewne elementy nazewnictwa i organizacji pozostały.

SS i Policja

Podległość instytucji policyjnych najlepiej wyraża istniejąca od listopada 1937 funkcja Dowódcy SS i Policji (niem. SS und Polizeiführer), którą pełnił na zasadzie osobistego przywództwa jeden z lokalnych bonzów SS. W ten sposób bez wielkiej ingerencji w wewnętrzne sprawy Policji Kryminalnej (niem. Kriminalpolizei, w skrócie Kripo) i Policji Porządkowej (niem. Ordnungspolizei) zapewniono polityczną kontrolę nad całą policją.

W taki właśnie sposób w tej strukturze istniało Gestapo, które podlegało SS, ale nie było jej częścią w tym sensie, że każdy gestapowiec musiał być SS-manem. Chociaż oczywiście w hierarchii Gestapo taka przynależność była od pewnego stopnia wymagana. Spora część gestapowców nie była SS-manami, tzn. nie należała do SS, można powiedzieć, że służyła w SS na takiej samej zasadzie jak żołnierze cudzoziemskich jednostek Waffen-SS, którzy tylko służyli w organizacjach podległych SS, ale nie mieli formalnej przynależności do SS.

RSHA

Z wybuchem wojny sformalizował się podział Allgemeine SS na 12 wydziałów. Najważniejszym z nich z policyjnego punktu widzenia był powołany 27 września 1939 RSHA (niem. Reichssicherheitshauptamt, pl. Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy), który tak jak pisałem przejął Sipo i parę innych organizacji, z których najważniejszą byłą SD. Od powstania do 1942 dowodził nim Reinhard Heydrich, po Himmlerze drugi człowiek w SS. Od 1943 Ernst Kaltenbrunner.

RSHA składał się z ośmiu wydziałów (departamentów), były to m.in.:

• Departament III Sicherheitsdienst (SD) służba bezpieczeństwa; Otto Ohlendorf; służba wywiadowcza do zwalczania zewnętrznych i wewnętrznych przeciwników oraz szpiegowania ludności
• Departament IV tajna policja państwowa (Gestapo); Heinrich “Gestapo” Müller
• Departament V policja kryminalna (Kripo); Arthur Nebe
• Departament VI wywiad zagraniczny SD; Heinz Jost, później Walter Schellenberg

Inne wydziały SS, które się pojawią w niniejszym opisie to:

• Główny Urząd Gospodarczo-Administracyjny (niem. Wirtschafts- und Verwaltungshauptamt), którego urzędy określane są literami alfabetu i jego Urzędem D jest IKL (niem. Inspektion der Konzentrationslager, Inspektorat Obozów Koncentracyjnych) odpowiedzialny za działanie obozów koncentracyjnych. Powołany został 10 grudnia 1934 w KL Dachau.
• Główny Urząd Personalny SS (niem. SS-Personalhauptamt) decydujący o karierach i przydziałach służbowych SS-manów.

Sicherheitsdienst (SD)

Z tych organizacji składających się na RSHA najważniejsza była SD, która była elitą SS. Można powiedzieć, że SS w państwie hitlerowskim tworzyło własne państwo, a SD to było SS w SS.

Pod nazwą Sicherheitsdienst istniała od lata 1932, ale oficjalnie została powołana rok wcześniej jako Ic-Dienst (Służba Wywiadu). Była po prostu wewnętrzym kontrwywiadem / policją Partii, który nieoficjalnie zajmuje się wszystkimi przeciwnikami politycznymi. Po przejęciu władzy jej funkcja całkiem oficjalnie rozszerzyła się na całe państwo. Od 1934 ma praktyczny monopol na działania wywiadowcze wewnątrz kraju.

Od początku istnienia aż do 1942 jej szefem jest Reinhard Heydrich.

Noc Długich Noży i prowokacja kielecka to były zadania wykonane przez SD.

To właśnie SD bezpośrednio zajmowało się organizacją Holokaustu, Eichmann był wysokim funkcjonariuszem SD.

W lutym 1944 Himmler na podstawie upoważnienia Hitlera doprowadził do dymisji szefa Abwehry (wywiad wojskowy) Wilhelma Canarisa i przejął tę organizację podporządkowując ją SD. Do tego czasu Abwehra nie tylko nie miała nic wspólnego z SS, ale prawie w ogóle nie współpracowała z SS.

Jak to działało

Tak, że zmierzając ku puencie - taka była właśnie skomplikowana struktura zależności, tworzyła system terroru i zagłady.

W praktyce na terenie Niemiec najczęściej wyglądało to tak, że lokalna komórka Gestapo nie musiała wykonywać jakiejś szczególnej pracy operacyjnej. Byli zasypywani donosami, czasem szantażem wymuszali współpracę, więc mieli też własnych donosicieli i prowokatorów. Nie byli związani żadnym prawem. Jak to powiedział Werner Best “Dopóki policja wykonuje polecenia przywództwa, działa legalnie”.

Działania w terenie zabezpieczała na rozkaz policja kryminalna i porządkowa. Gestapo prowadziło również przesłuchania i miało własne areszty dla osadzonych. Gestapo samodzielnie, bez sądu, decydowało o wysyłce do obozów koncentracyjnych. Przekazywało z więźniem dokument z informacją czy ma żyć, czy jest przeznaczony na ‘wyniszczenie’.

Ludźmi osadzonymi w obozach koncentracyjnych zajmował się IKL. Podobnie jak osadzony, najczęściej nie wiedział, na jak długo ludzie trafiają do obozu. Od Gestapo przychodziły zarówno polecenia zwolnienia, jak i egzekucji. Z kolei Gestapo zupełnie nie wiedziało, gdzie znajduje się wysłany do obozu i czy dalej żyje.

Sprawami SS-manów, zarówno tych z Gestapo, jak i z IKL zajmował się Główny Urząd Personalny SS.

Na terenach okupowanych wyglądało to podobnie tylko bardziej brutalnie i na większą skalę. Dla przykładu - na samym początku okupacji hitlerowskiej na polskiej części Górnego Śląska była ogromna liczba aresztantów, osób z list proskrypcyjnych, łapanek, szeroko zakrojonej akcji policyjnej i represji. W więzieniach panowało takie zagęszczenie, że uniemożliwiało to pracę policyjną. Żeby zmniejszyć zagęszczenie wiezień, powstał - jakbyśmy to dzisiaj powiedzieli - obóz filtracyjny, czyli obóz koncentracyjny KL Auschwitz. Takie było jego pierwotne zadanie.

Podsumowanie

Maria Langner opisała we wspomnieniach jeden z tysięcy elementów tego systemu, organizowane ad hoc więzienie polityczne w twierdzy Wrocław, które szybko przejmują uciekinierzy z Krakowa, ale są to po prostu strażnicy z krakowskiego więzienia Gestapo, a nie funkcjonariusze krakowskiego urzędu Gestapo. Może za wyjątkiem naczelnika więzienia Jarossa, o którego przeszłości nic nie wiadomo poza tym, że ich zna i jest z nimi w konflikcie.

Na krótko pojawia się w narracji ekipa kuchenna i Prezydium Policji i wzmiankowanego więzienia, która po prostu jest grupą kucharzy, którzy również pracowali dla krakowskiego Gestapo, ale tu nie widać żadnych relacji ze strażnikami.

Krakowscy strażnicy to czterech wykolejeńców, pijaków, złodziei i morderców, którzy idealnie nadają się do pracy, którą im wyznaczono. Maria określa ich również jako SS-manów i członków SD. Jak wynika z powyższego opisu, sprawy relacji pomiędzy tymi organizacjami są skomplikowane i niejednoznaczne. Tym bardziej w 1945 kiedy zdarzały się regularnie mieszanie Wehrmachtu i SS, do tego w warunkach twierdzy kiedy wszystkie te podziały traciły sens. Ale sądzę, że Maria w tym wypadku po prostu uogólnia, z punktu widzenia więźnia wszystkie te pojęcia to są po prostu obelgi i wątpię, żeby rzeczywiście ci ludzie mieli jakąś formalna przynależność do SS a do SD w szczególności.

Na chwilę pojawiają się tajniacy Gestapo, działający w cywilu płatni agenci łowiący w społeczeństwie twierdzy niezadowolonych, defetystów i prawdziwych lub urojonych przeciwników hitleryzmu. Prawdopodobnie są odziedziczeni po oryginalnym wrocławskim Gestapo, które zostało ewakuowane w dniach 20-22 stycznia 1945.

Odnośniki

• Festung Breslau 1945 täglich SS
• Teksty na stronę o Akcji T4 SS
• KL Lublin 1941-1944 Słowniczek pojęć stosowanych w obozach koncentracyjnych
• “Ordnungspolizei - zwykli ludzie w machinie zbrodni”