Węgry
Aktualizacja: 2022-01-18
Powrót do strony głównej Bloga
XIX wiek
Historia nowożytna Węgier to manewrowanie na styku wpływów otomańskich i austriackich. Do wiktorii wiedeńskiej w 1683 na Węgrzech przeważała opcja antyhabsburska. W wyniku cofania się potęgi Imperium Otomańskiego w latach 1687-1739 Węgry w całości znalazły się w austriackiej strefie wpływów. W szczególny sposób odznaczyło się to w XIX wieku, kiedy formowała się idea suwerenności Węgier.
CK Austria
W 1948 podczas Wiosny Ludów na Węgrzech wybuchło powstanie pod wodzą Lajosa Kossutha. Zostało stłumione, ale kiedy Austria w bitwie pod Sadową w 1866 przegrała z Prusami wojnę o zjednoczenie Niemiec, zwróciła się ku Węgrom. Już rok później powołane zostają Austro-Węgry (niem. Österreich-Ungarn Monarchie, węg. Osztrák-Magyar Monarchia), znane powszechnie jako CK Austria.
Wielka Wojna
Choć partie węgierskie były przeciwne wypowiedzeniu wojny Serbii, to kiedy już się rozpoczęła lojalnie stanęły po stronie Austrii. Choć wojna nie dotarła na Węgry, to armia węgierska ponosiła poważne straty, bardzo szybko pojawiły się trudności gospodarcze. Strajki i protesty podczas wojny były zakazane.
W lutym 1918 dowódcą Marynarki Wojennej Austro-Węgier (niem. Kaiserliche und Königliche Kriegsmarine, węg. Császári és Királyi Haditengerészet, w skrócie KuKK lub CKH) w stopniu wiceadmirała został Miklós Horthy.
Królestwo Węgier
Po upadku monarchii habsburskiej i rozpadzie CK Austrii w 1920 zostało powołane niepodległe Królestwo Węgier, formalnie istniejące do 1947. Władzę w miejsce Habsburgów sprawował regent admirał Miklós Horthy. W ten sposób Węgry, kraj pozbawiony dostępu do morza stały się monarchią bez króla, na której czele stoi admirał.
Najważniejszym i decydującym o całej polityce okresu międzywojennego był podpisany 4 czerwca 1920 w pałacu Grand Trianon w Wersalu traktat w Trianon, który odbierał Węgrom Siedmiogród. W rezultacie tego traktatu Węgry utraciły dostęp do morza oraz 2/3 ludności i terytorium. Warto jednak dodać, że większość utraconych ziem zamieszkiwana była przez ludność niewęgierską. Z 14 mln ludzi tylko 3 mln było Węgrami.
István Bethlen
Premier w latach 1921-31. Odegrał decydującą rolę w łagodzeniu sytuacji i udało mu się odnaleźć konsensus pomiędzy interesami różnych klas politycznych. Nie osiągnął żadnego powodzenia w renegocjacji traktatu z Trianon. W ostatnich latach jego rządów wzrosło znaczenie prawicy.
Gyula Gömbös
Premier w latach 1932-36. Lider prawicy i konserwatystów. Horthy wymusił na nim rezygnację z deklarowanego antysemityzmu i planów rozwiązania parlamentu składającego się głównie ze zwolenników Bethena. Doprowadził do przeorientowania polityki węgierskiej w kierunku ścisłego sojuszu z państwami Osi. Zezwolił na organizację obozów ustaszy na Węgrzech.
Był pierwszym zagranicznym przywódcą, który odwiedził Hitlera po tym jak ten został kanclerzem. Sam się określał nazistą.
W 1936 zmusił Horthy'ego do rozwiązania parlamentu, powiększył armię i planował zamach stanu i rządy dyktatorskie. Podczas przygotowań do puczu zmarł w Monachium.
Strzałokrzyżowcy
W 1935 powstaje radykalna antysemicka, antykomunistyczna, faszystowska organizacja pod przywództwem Ferenca Szálasiego. Szybko zdobywa popularność, w 1939 ma już pół miliona członków.
1937-1943
Następny premier Kálmán Darányi porzucił plan puczu, ale kontynuował profaszystowską politykę zagraniczną.
W maju 1938 tekę premiera objął kolejny przedstawiciel prawicy Béla Imrédy, który polepszył relacje z Wielką Brytanią i osłabił wolność słowa.
Miesiąc po układzie monachijskim 2 listopada Niemcy, Włochy, Węgry i przedstawiciele Czechosłowacji przeprowadzili pierwszy arbitraż wiedeński, na mocy którego Węgrom przyznano 11 tys. km2 zamieszkiwane przez 850 tys. ludzi. 100 tys. z nich wyjechało na Słowację.
Béla Imrédy został zmuszony do rezygnacji w lutym 1939 kiedy udowodniono mu pochodzenie żydowskie.
Kolejnym premierem był Pál Teleki, znany z przyjaźni do Polski. Tak się składa, że był premierem Węgier również w latach 1920-21 i udzielił Polsce znaczącej pomocy militarnej podczas wojny z bolszewikami.
Premier Węgier Pal Teleki 24 lipca 1939 wysłał dwie depesze do Hitlera, w pierwszej pisał:
kierując się głęboką wiarą w moralną i materialną siłę osi Berlin-Rzym, oświadcza w imieniu węgierskiego rządu, że w przypadku wybuchu wojny Węgry dostosują swoją politykę do polityki Osi.
W drugiej:
o ile nie nastąpią poważne zmiany okoliczności, ze względów moralnych Węgry nie są w stanie prowadzić działań zbrojnych przeciwko Polsce
Ta słynna wypowiedź o wysadzeniu linii kolejowych jest zmyślona. Po klęsce wrześniowej otworzył granice dla uciekinierów z Polski i udzielił Polakom wszelkiej pomocy.
30 sierpnia 1940 Włochy i Niemcy przeprowadziły tzw. drugi arbitraż wiedeński, rozstrzygając spór terytorialny pomiędzy Węgrami a Rumunią na korzyść Węgier, które odzyskały północną część rumuńskiego Siedmiogrodu utraconą w Trianon.
Wtedy Węgry przystąpiły do Paktu Trzech: sojuszu Niemiec, Włoch i Japonii.
Już w kwietniu 1941 militarnie wsparły Pakt, przepuszczając wojska niemieckie przez swoje terytorium podczas wojny z Jugosławią. Było to ostateczne złamanie dotychczasowej neutralności kraju. Premier Teleki zastrzelił się. W pożegnalnym liście napisał:
Naród czuje, że straciliśmy nasz honor. Stanęliśmy po stronie szubrawców. Staniemy się narodem śmieci. Ja jestem temu winny.
W czerwcu 1941 2 Armia węgierska wzięła udział w Operacji Barbarossa. Wielka Brytania wypowiedziała Węgrom wojnę.
W sprawach wewnętrznych Węgrzy zachowywali suwerenność, długo kraj był chroniony przed okupacją i rabunkową eksploatacją.
2 Armia została rozbita w styczniu i lutym 1943 nad Donem.
Od Stalingradu sytuacja państw Osi się pogarszała i ze wschodu zbliżała się Armia Czerwona.
1944
W marcu 1944 Niemcy wkroczyli na Węgry. Oficjalnie dla wzmocnienia tej części frontu. Praktycznie, także dlatego, że obawiali się iż Węgrzy pójdą w ślady Włochów, którzy w 1943 zmienili front.
Wciąż rządzi suwerenny węgierski rząd Horthy'ego, który sam oficjalnie określał się jako antysemita. Wtedy rozgrywa się jeden z najbardziej tragicznych epizodów Holokaustu - między 15 maja a 9 lipca 1944 wywieziono z Węgier do KL Auschwitz 440 tys. Żydów, 360 tys. zostało natychmiast zamordowanych w komorach gazowych.
1 Armia węgierska bierze udział w operacji wschodniokarpackiej. Coraz liczniej przechodzi na stronę sowiecką.
Admirał Horthy już od 1943 prowadził dość ryzykowne negocjacje z aliantami. 11 października 1944 przedstawiciel Węgier podpisał w Moskwie zawieszenie broni z sowietami. Armia Czerwona była wtedy już przy granicy Węgier.
Na wieść o tym 15-16 października Niemcy przeprowadzili Operację Panzerfaust (niem. Unternehmen Panzerfaust) próbę zmuszenia Horthy'ego do uległości. Kiedy to nie przyniosło rezultatu 16 października powołali marionetkowy Rząd Jedności Narodowej składający się ze strzałokrzyżowców - węgierskich faszystów. Na czele rządu staje Ferenc Szálasi przywódca strzałokrzyżowców. Horthy został internowany na zamku Hirschberg am Haarsee (Bawaria).
16 października na wieść o rychłym aresztowaniu na stronę Armii Czerwonej ucieka generał Béla Miklós.
21 grudnia 1944 powołane zostaje tymczasowe Zgromadzenie Narodowe, na jego czele staje Béla Miklós pełniący funkcje premiera do wyborów w 15 listopada 1945. Wkrótce potem został odsunięty od władzy, pozbawiony zaszczytów. Zmarł w 1948. Jego rodzina była prześladowana.
Na Węgry naciera 2 Front Ukraiński marszałka Rodiona Malinowskiego. Już na początku listopada dociera do wschodnich przedmieść Budapesztu, a 26 grudnia zamyka Budapeszt w oblężeniu.
Podobnie jak w przypadku Wrocławia nie było żadnej planowanej ewakuacji cywilów. O tej porze roku przerodziłoby się to w masakrę. W Budapeszcie było 800 tys. ludności cywilnej. Hitler rozkazał bronić miasta za wszelką cenę, ogłosił Budapeszt Twierdzą.
Bitwa o Budapeszt (29 grudnia 1944 - 13 lutego 1945)
Budapeszt wyraźnie jest podzielony na dwie części:
- Buda tradycyjna stolica Węgier Buda w najstarszej części położona na skalistym wzniesieniu, na zachodnim, prawym brzegu.
- Peszt nowsza, płaska i rozległa część miasta, w dużej części powstała w XIX wieku, na wschodnim, lewym brzegu (Dunaj płynie z północy na południe)
Dopiero w latach 70. XIX wieku miasto zostało trwale połączone. Problemem była tutaj oczywiście ogromna siła nurtu Dunaju. Pierwszym trwałym mostem jest słynny Most Łańcuchowy oddany do użytku dopiero w 1849.
26 grudnia Budapeszt został okrążony. W nocy 28 grudnia obrońcom przedstawiono warunki kapitulacji. Jeszcze 29 grudnia sowieci wysłali emisariuszy, ale ich odesłano, a potem zostali ostrzelani. Jeden z nich zginął.
Bitwa zaczyna się 29 grudnia 1944. Zarówno w przebiegu, jak i skutkach jest to jedna z najbardziej okrutnych i tragicznych bitew tej wojny, porównywalna z berlińską.
Od wschodu atakuje Armia Czerwona siłami 2 Frontu Ukraińskiego pod dowództwem marszałka Rodiona Malinowskiego (7 Armia Gwardyjska, 53 Armia) i 3 Frontu Ukraińskiego (46 Armia, 7 Korpus Armijny rumuński). Łącznie milion ludzi.
Miasta bronią siły Wehrmachtu, SS i węgierskie. 33 tys. żołnierzy niemieckich, 37 tys. żołnierzy węgierskich. W mieście jest uwięzionych ponad 800 tys. cywilów.
W tym czasie 1 Armia węgierska walczyła na północy Słowacji i w większości została zniszczona w bitwie przez sowiecką 40 Armię w dniach 1-16 stycznia. Pozostałe siły weszły w skład 1 Armii Pancernej generała Heinriciego.
W dniach 1, 7 i 17 stycznia obrońcy przeprowadzili Operację Konrad: kontrofensywa w celu deblokady miasta, głównie siłami IV. SS-Panzerkorps, wszystkie trzy próby nieudane.
Do połowy stycznia Armia Czerwona zdobyła większość Pesztu. Wobec braku szans na obronę Hitler wydał zgodę na wycofanie sił niemieckich na prawy brzeg, do Budy. Ruch wojsk a co gorsza cywilów został szybko dostrzeżony przez czerwonoarmistów i wszystkie drogi na zachód, a szczególnie mosty znalazły się pod intensywnym ostrzałem. Doszło do masakry.
18 stycznia po wycofaniu się Niemcy, mimo rozpaczliwych protestów Węgrów, wysadzili wszystkie pięć mostów na Dunaju.
Po raz kolejny ruszył do walki IV. SS-Panzerkorps, jest to Operacja Konrad II, ostatnia już próba odblokowania miasta. Atakuje od strony Jeziora Balaton, znajduje się na jego NE końcu. Armia Czerwona dostrzega powagę sytuacji, Stalin wydaje rozkaz wycofania dwóch korpusów armijnych z miasta i skierowania ich do obrony. Oblężenie Budapesztu ma zostać utrzymane za wszelką cenę.
W momencie największego sukcesu byli 20 km od miasta.
28 stycznia ta operacja się zakończyła. Niemcy zrezygnowali z przełamania oblężenia. Musieli przy tym oddać wszystkie zdobyte tereny, utrzymali się tylko w Székesfehérvár. Hitler odmówił pozwolenia na dokonanie próby przebicia się z wewnątrz Budapesztu.
W mieście trwają zażarte walki, szczególnie ważne i bezlitosne jest starcie o Wyspę Małgorzaty, która przez obrońców używana jest jako strefa zrzutów. Wszystkie próby desantu przez Dunaj były nieudane, obrońcy z łatwością dziurawili gumowe łodzie.
Ale 19 stycznia woda zamarzła, wykorzystując nieuwagę obrońców, sowiecki desant pieszo dostał się na wyspę i utworzył przyczółek. Przez dziesięć dni obrońcy i atakujący z 25 Gwardyjskiej Dywizji Strzeleckiej walczyli ze sobą w bezpośredniej bliskości ostrzeliwani przez artylerię z obu stron. Jedni i drudzy w pułapce. Dopiero 28 stycznia obrońcy, korzystając z ciemności, zdołali się wymknąć i uciekli na łodziach oraz ciągle istniejącą, zachodnią częścią Mostu Małgorzaty potem wysadzoną przez ukraińskie SS.
Bitwa o Budę z powodu ukształtowania terenu była dużo trudniejsza. Do 11 lutego cała Buda poza wzgórzami Zamkowym i Gellerta została zdobyta. Obrońcy pozostali na tylko 2km2 centrum Budy, bezlitośnie i nieustannie ostrzeliwani, bez zaopatrzenia, z kończącymi się zapasami żywności i amunicji.
Po sześciu tygodniach intensywnego ostrzału artyleryjskiego i przeprowadzonym jednoczesnym ataku z trzech stron 11 lutego Wzgórze Gellerta zostało zdobyte. Wojska niemieckie i węgierskie wciąż trzymały wzgórze zamkowe.
Dowódca garnizonu generał Pfeffer-Wildenbruch wbrew rozkazowi Hitlera pozwolił na ewakuację wzgórza. Będą się tam trzymać jeszcze dwa dni. Korzystając z ciemności i mgły, żołnierze cywile uciekają z okrążenia. Niektórym się udało. Większość jednak została zmasakrowana ogniem przygotowanych na to czerwonoarmistów.
Niemcy ponieśli ogromne straty w Budapeszcie. Samego tylko 11 lutego 1945:
- Zginał drezdeńczyk z pochodzenia generał Gerhard Schmidhuber (Wehrmacht) dowódca 7 i resztek 13 Dywizji Pancernej, przez Pála Szalaia faszystę węgierskiego utrzymywał kontakt z Raulem Wallenbergiem, i to na skutek jego nacisków Schmidhuber nie dopuścił do likwidacji budapeszteńskiego getta i ochronił je przed węgierskimi strzałokrzyżowcami.
- August Zehender generał, dowódca 22 Ochotniczej Dywizji Kawalerii SS (niem. 22. SS-Freiwilligen Kavallerie-Division) - używana czasem nazwa dywizji Maria Theresia jest niepotwierdzona.
- Dowódca 8 Dywizji Kawalerii SS generał Joachim Rumohr poważnie ranny podczas wycofywania się z Budapesztu, chcąc uniknąć dostania się do niewoli, popełnił samobójstwo.
17 stycznia 1945 aresztowanie Wallenberga
Dowodzący 2 Frontem Białoruskim marszałek Rodion Malinowski wezwał do swojej kwatery w Debreczynie dyplomatę, sekretarza ambasady szwedzkiej, Raoula Wallenberga. Ostatnie znane nam słowa Wallenberga zapisane w notatniku brzmią: "Wybieram się do Malinowskiego, ale czy jako gość, czy więzień, tego jeszcze nie wiem". I jest to jedna z bardziej ponurych historii tej wojny.
Wallenberg był bohaterem. Do Budapesztu przybył dopiero 9 lipca 1944 już po głównej fali wywózek Żydów węgierskich do Auschwitz. Zamordowano ponad 400 tys. ludzi. Wciąż na Węgrzech istniała 250 tysięczna gmina żydowska, desperacko szukając ratunku, m in przez uzyskanie dokumentów obywateli państw trzecich. Wallenberg natychmiast przystąpił do działania. W samej ambasadzie zatrudnił kilkuset Żydów, tysiącom dał ratunek, lokując ich w domach mających immunitet. Była to ogromna akcja mająca wsparcie USA, Watykanu i Czerwonego Krzyża. Stworzył sieć pomocy humanitarnej, medycznej, ośrodki opieki dla chorych, domy dziecka. Wystawił około 10 tys. paszportów. Ocenia się, że organizacja stworzona przez niego uratowała 100 tys. ludzi. Ma honorowe obywatelstwo USA, Izraela i Kanady tytuł Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata i pomnik w Budapeszcie.
17 stycznia został aresztowany przez NKWD i zniknął. Szwecja i wiele organizacji międzynarodowych starały się ustalić dalsze losy Wallenberga, bez żadnego skutku. Pojawiały się nieoficjalne informacje, wiele relacji więźniów, którzy mówili, że widzieli go, nawet z nim siedzieli w jednej celi. Ale nie było to nic pewnego. Takie informacje pojawiały się aż do lat 80. Tajemnicą jest nie tylko, co dokładnie stało się z Wallenbergiem, ale nawet to dlaczego sowieci go uwięzili. Dwie najbardziej prawdopodobne hipotezy mówią, że albo przypadkiem go zabili, albo został uwięziony i zamordowany, bo znał szczegóły zbrodni katyńskiej. Co warto podkreślić, jego rodzina była związana z Wrocławiem, mamy we Wrocławiu pałac Wallenberg-Pachalych.
Operacja balatońska 6-16 marca 1945
6 marca 1945 rozpoczyna się operacja "Wiosenne przebudzenie" (niem. Unternehmen Frühlingserwachen). W daremnym rzucie nadziei (a może rozpaczy) ostatnie jednostki pancerne, cztery elitarne dywizje pancerne SS zostały pchnięte zza północnego i południowego końca Jeziora Balaton w celu odbicia Budapesztu oraz pól naftowych Nagykanizsy.
Jest to ostatnia niemiecka ofensywa. Bardzo krótka zresztą. Armia Czerwona z początku zaskoczona tak wielką siłą pancerną (było to 800 czołgów) szybko dokonała przegrupowania i kontrataku. W ciągu 10 dni Niemcy musieli wrócić na pozycje startowe. 16 marca nastąpił koniec operacji.
Ostatnie oddziały niemieckie wycofały się z Węgier 4 kwietnia.
Smutnym i tragicznym podsumowaniem poparcia węgierskiego dla Hitlera było to, że Węgrzy zasłużyli sobie na miano najwierniejszego sojusznika III Rzeszy. Ich armia została wyniszczona na wojnach Hitlera, a bezbronny kraj został wydany w ręce sowieckich mścicieli. Węgry hańbi również współudział w Holokauście, jeszcze za rządów Horthy'ego 400 tys. węgierskich Żydów zostało wysłanych do KL Auschwitz i zamordowanych.
Zmiana władzy
Rząd strzałokrzyżowców (Rząd Jedności Narodowej) formalnie istnieje do 28 marca 1945.
Władzę w zdobytych przez Armię Czerwoną Węgrzech przejmują komendanci wojskowi i Zgromadzenie Narodowe znajdujące się pod kontrolą komunistów. 15 listopada 1945 odbyły się wybory, podczas których większość (57%) głosów zdobyła Niezależna Partia Drobnych Rolników. 1 lutego 1946 powstała Republika Węgierska. Komuniści sformowali Blok Lewicowy, który w sierpniu 1947 przejął władzę na Węgrzech.
W kwietniu Ferenc Szálasi uciekł do Austrii i został schwytany przez Amerykanów. Wydany komunistycznym władzom węgierskim w 1946 został osądzony i skazany na śmierć. Wyrok wykonano 12 marca 1946.